ORTAÇAĞ VE YENİÇAĞ TÜRK DEVLETLERİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 13

Şah Abbas 1629’da vefat ettiğinde tahta geçecek kardeşi veya evladı yoktu. Çünkü şehzâdelerin bir kısmı kör edilmiş, bazısı ise taht iddiasında bulunma ihtimaline karşı öldürülmüştü. Bu yüzden daha önce öldürülmüş olan Safi Mirza’nın oğlu Sam Mirza, Şah Safi adıyla Safevî tahtına oturdu.

1698’de ülkenin doğusunda bulunan Belucîler ayaklandılar. Şah Sultan Hüseyin bu ayaklanmayı ancak Gürcü Kralı II. Giorgi’nin yardımı ile bastırabildi.

Günlük işlerin yürütüldüğü divanın başkanlığını veziriazam yapardı. Divan’da çok sayıdaki vezirlerden başka bir de vakanüvis bulunurdu. Vakanüvis aynı zamanda şahın münşisi idi. Divan’da veziriazamdan sonra Korçubaşı, Eşik Ağası Başı ve Kullar Ağası Başı gelirdi. Maliye işleri Müstevfî-yi Memalik ünvanı altında bir vezirin uhdesinde idi. Sarayın bütün işlerinin yürütülmesi ise Nazır-ı Buyûtat veya Buyûtat-ı Hassa-i Şerife tarafından gerçekleştiriliyordu.

Tıp konusunda en önemli şahsiyetlerden biri, Herat ve Rey’de tahsil görmüş olan Muhammed Hüseyin Nurbahşî Bahaüddevle idi. Onun, 1501’de yayınladığı Hülasatü’l-Tecarüb adlı eseri kısa sürede şöhret sahibi olmasını sağladı.

I. Abbas tahta geçer geçmez ilk iş olarak iç problemleri ortadan kaldırmak amacıyla orduda geniş bir ıslahata girişti. Öncelikle Kızılbaş reislerinin gücünü kırmak amacıyla şahseven adıyla yeni askeri birlikler meydana getirdi. Bu yeni ordu, Şah’a sadık olduğuna şüphe olmayan Kızılbaş Türkmenlerden başka, Gürcü, Çerkes, Ermeni ve diğer Kafkas halklarından küçük yaşta İran’a gelenler ile savaşlarda esir düşüp İslamiyeti seçenlerden oluşuyordu. Doğru yanıt C'dir.

1639’da Şah Safi zamanında Osmanlılarla imzalanan Kasr-ı Şirin Antlaşması Osmanlı-İran sınırını geniş ölçüde belirlediği gibi iki ülke arasında uzun süreli bir barış döneminin de başlangıcı oldu. Doğru yanıt C'dir.

Mir Veys’in 1715’te ölümünden sonra Afganlıların başına geçen Mahmud, Abdalî Afganlılarını yendi. Şah onu Hüseyin Kulu ünvanı ile Kandehar valisi olarak tayin etti. Ne var ki Mahmud, Şah’a sadık kalmayıp 1721’de Kirman’a büyük bir saldırı düzenledi. 1722 yılında İsfahan yakınlarında Safevî ordusunu ağır bir yenilgiye uğratıp, başkenti kuşattı. Şah Sultan Hüseyin, 12 Ekim 1722’de kayıtsız şartsız teslim olmak zorunda kaldı. Böylece Afganlılar İran’ın resmî hakimi durumuna geldiler. Doğru yanıt B'dir.

Safevîlerin ilk dönemlerinde hem dini kurumların hem de Adalethane’nin başında Sadr bulunuyordu. Ne zaman tesis edildiği tam olarak belli olmamakla beraber sonraları adalet işleri Divan Begi’nin uhdesine devredildi. Divan Begi, en yüksek mahkeme görevini yürütüyordu. Bu görevin başında çoğunlukla Türk kökenliler bulunmaktaydı. Doğru yanıt E'dir.

Selçuklularda da uygulanan ikta geleneğinin bir devamı olarak, idarecilere veya askeri sınıfa “tuyul” adı ile araziler tahsis edilirdi. Tuyul topraklar ya daimi veya bir yıllık süreler ile verilirdi. Askeri sınıftan olup da kendisine tuyul tahsis edilenler, sipahiliği terk etmediği müddetçe ömür boyu toprağı tasarrufunda tutar ve ırsî olarak erkek evladına devredebilirdi. Yıllık olarak tahsis edilen tuyullar ise her yılın sonunda yenilenebilir veya başkasına verilirdi. Bu sistem Selçuklularaki ikta ve Osmanlılardaki tımar sisteminin bir devam idi. Doğru yanıt A'dır.

İran ipeğinin üretimi büyük ölçüde devletin tekelinde idi. XVII. yüzyılın ortalarında Buyutat-ı Hassa-i Şerife’ye bağlı olarak otuzdan fazla imalathâne bulunuyordu ve yaklaşık beş bin sanatkar burada çalışıyordu. Kazvin, Tebriz ve İsfahan ipek ticaretinin yapıldığı başlıca şehirlerden idi. İran ipeği Tebriz üzerinden Bursa’ya ve İstanbul’a hatta buradan da Balkan memleketlerine kadar uzanıyordu. Doğru yanıt D'dir.

.....İsmail, Tebriz’e girerek tahta oturdu. On iki imam Şiîliğini resmî mezhep ilan edip, ilk Şiî ezanı okuttu.

I. Selim, Erzincan üzerinden Tebriz’e
doğru ilerledi. Hoy yakıonlarındaki Çaldıran ovasında yapılan savaşta Safevîler yenildiler (23 Ağustos 1514). Şah İsmail savaş meydanını terk ederek Dergezin’e çekildi. Sultan Selim, Tebriz’e girdi. Çaldıran mağlubiyeti Şah İsmail’in yenilmezliği anlayışına büyük darbe vurdu.

Şah Tahmasb, Kanunî Sultan Süleyman’a elçiler
göndererek iyi niyetli yaklaşımlarda bulunmuş, mektuplar teati edilmek suretiyle
1555 yılından itibaren Osmanlılarla barış dönemi başlaıştır. Şehzâde Bayezid’in
İran’a sığınmas› bu barışı kısmen zedelemişse de, onun Osmanlılara teslimi ve katledilmesinden sonra yeniden eski duruma dönülmüştür.

Şah Tahmasb’ın 1576 yılında vefatı üzerine tahta kimin geçeceği hususunda yeniden rekabet başlamış, Ustacaluların desteğiyle Haydar Mirza tahta oturtulmuşsa da Avşar, Rumlu ve Türkmen beylerinin muhalefeti üzerine tahttan indirilmiş ve yerine II. İsmail, Safevî tahtına oturtulmuştur.

1598’de Safevilerle İstanbul’da imzalanan Ferhad Paşa antlaşması ile Azerbaycan, Dağıstan, Şirvan, Karabağ, Gence, Bağdat, Luristan, Kürdistan bölgeleri Osmanlı hakimiyetine girdi.

Şah İsmail 1501’de Tebriz’de tahta oturduktan sonra On iki imam Şiiliğini İran’ın resmi mezhebi yaptı. Bu tarihe kadar İran’ın önemli bir bölümü henüz Şii değildi.

I. Abbas, Özbek tehlikesini bertaraf ettikten sonra yeniden batıya yöneldi. Azerbaycan, Nahcivan ve Revan’ı geri aldı. Osmanlı serdarı Cağaloğlu Sinan Paşa’yı Tebriz’de yenilgiye uğrattı. Osmanlılarla 1612’de yapılan barışa aykırı olarak askeri harekatlara devam ederek Kerkük, Şehrizor, Kerbela, Necef ve Bağdat’ı ele geçirdi (1624). Böylece İran en geniş sınırlarına ulaştı.

I. Abbas, Özbek tehlikesini bertaraf ettikten sonra yeniden batıya yöneldi. Azerbaycan, Nahcivan ve Revan’ı geri aldı. Osmanlı serdarı Cağaloğlu Sinan Paşa’yı Tebriz’de yenilgiye uğrattı. Osmanlılarla 1612’de yapılan barışa aykırı olarak askeri harekatlara devam ederek Kerkük, Şehrizor, Kerbela, Necef ve Bağdat’ı ele geçirdi (1624). Böylece İran en geniş sınırlarına ulaştı.

1635’te Revan Osmanlılara geçtiyse de kısa süre sonra Şah Safi tarafından geri alındı. Bu zaferden sonra Safevîlerin barış teklifi, Bağdat’ı geri almak niyetinde olan Osmanlılar tarafından reddedildi. 1638’de Bağdat IV. Murad tarafından ele geçirildi. 1639’da Osmanlılarla imzalanan Kasr-› Şirin Antlaşması Osmanlı-İran sınırını geniş ölçüde belirlediği gibi iki ülke arasında uzun süreli bir barış döneminin de başlangıcı oldu.

Kanuni Sultan Süleyman zamanında İran’a Irekeyn seferi denilen iki büyük sefer düzenlemiştir. Bu mücadeleler 1555 yılında Amasya antlaşmasıyla sona ermiştir.