ORTAÇAĞ VE YENİÇAĞ TÜRK DEVLETLERİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 8

Moğollar mahalleri yakılması, saray ve çarşıları harap olmuş olarak Gürgenç’i teslim aldılar.Böylece, XIII. yüzyılın başlarında doğunun en büyük İslam devletinin başkenti, muhteşem saraylar, medreseler, kütüphaneler, ticarethaneler ve hanlarla dolu bir şehir olan Ürgenç, tarih sahnesinden silindi. cevap B'dir.

Devlet hazinesinden istifade eden zümreler dışında, bütün halk ra’iya addedilirdi. Bunlar, verilen emirlere riayetle ve vergi vermekle mükellef geniş halk kitlesidir. O devirlerde yazılmış bütün ahlak ve siyaset kitaplarında, hatta bazı resmi vesikalarda ve vekayinâmelerde, ra’iyyet hakkında beslenen telakkileri görmek mümkündür. Doğru cevap C'dir.

Harezm, Ceyhun (Amuderya) nehrinin döküldüğü Aral gölünün güneyinde ve bu nehrin her iki tarafında uzanan arazinin adıdır. Doğru cevap A'dır.

Harezmşahlar Devleti 11. yüzyılda kurulmuştur. Doğru cevap A'dır.

Harezmşahlar Devleti ilk kez Alâeddin Muhammed döneminde büyük bir imparatorluğa dönüşmüştür. Doğru cevap C'dir.

Lakaplarına "Sencer" ve "İskender" gibi lakapları ekleyen 11. yüzyıl Türk Devleti Harezmşahlar Devletidir. Doğru cevap D'dir.

Anuş-Tigin, Kutbeddin Muhammed ve Kızıl Arslan Dönemleri (1097-1156) Harezmşahlar Devletini ifade eder. Doğru cevap B'dir.

İl-Arslan ve Sultan Alaeddin Tekiş/Tökiş Dönemleri (1156-1200) Harezmşahlar Devletini ifade eder. Doğru cevap A'dır.

Alaeddin Muhammed Dönemi (1200-1220) Harezmşahlar Devleti içinde yaşanmıştır. Doğru cevap B'dir.

Moğol İstilası Harezmşahlar Devletinin yıkılışına sebeptir. Doğru cevap D'dir.

Harezmşahlar bir Müslüman Türk Devletidir. Doğru cevap A'dır.

Harezmşahlara ait Otrar şehri Moğol hükümdarı Cengiz tarafından ele geçirilmiştir. Doğru cevap A'dır.

Harezmşah Devletinin siyasi olarak gelişimi ve ülke topraklarının Orta Asya’da hatırı sayılır bir genişliğe ulaşması Alâeddin Harezmşah devrinde olmuştur.

Anuş-Tigin Garca Harezmşahlar sülalesinin atasıdır, Taşt-dâr’lık mevkiine kadar yükselmiştir, Yeminü’d-din lakabını taşımaktadır.

Harezmşahlar sülalesinin atası olan Anuş-Tigin Garca (veya Anuştigin Garcaî, Nuştigin), Garcistanlı bir Türk kölesidir ve dönemin tarihçisi Reşidüddin’e göre aslen Oğuzların Beğdili boyuna mensuptur. Ancak onun, kuzey bölgelerine dağılmış ve birbiriyle çok yakın yaşayan Türk boylarından Kun, Kuman, Kıpçak, Kanglı’ya mensup olabileceğine veyahut Garcistan’de bulunan Halaçlara mensup olduğuna dair ihtimaller de vardır. Büyük Selçuklu emirlerinden Bilge-Tigin tarafından Garcistan’da satın alınan Anuş-Tigin, zekâ ve dirayeti sayesinde saray hizmetine girmiş ve en önemli saray vazifelerinden biri olan taştdâr’lık mevkiine kadar yükselmiştir. Doğru cevap B’dir.

Kutbeddin ölünce, yerine büyük oğlu Kızıl-Arslan Atsız, Harezmşah olarak tayin olundu (1128-1156). 1099 yılında doğmuş ve iyi bir tahsil görmüş olan Atsız, Sultan Sancar’ın şahsi teveccühünü kazanmış olduğu için, devrin siyasi ve idari geleneklerine uygun olarak, sultanın menşuru ile bu makama getirilmiş idi. Kuvvetli bir edebî kültür sahibi olan ve zaman zaman şiir de söyleyen Atsız, daha babasının sağlığında Sancar’ın sarayında önemli bir mevki kazanmış, sevgi ve hürmet toplamıştı. Bir kasidede ona verilen bahâü’d-din ve alâü’d-din gibi lakapların resmî bir mahiyet taşıdığı anlaşılmaktadır. Ebu muzaffer, husam emirü’lmü’minin gibi lakapları da bulunan Atsız’a, Harezm hudut boylarındaki Müslüman olmayan Türklerle savaştığı için de, gazi sıfatı verilmişti. Atsız, ilk zamanlarda Sancar’a karşı tam bir sadakat ile hareket ederek, onunla birlikte muhtelif seferlere katıldı. Bunun yanında, kendi nüfuz ve kudretini arttırmak için, Cend ve Mangışlak gibi, askerî bakımdan çok mühim merkezlerin yönetimini de elinde bulunduruyordu. Seyhun ötesindeki sahalara ilerleyerek, siyasi nüfuzunu oralarda da kurmaya çalıştı. Ancak, Sancar ile beraber Gazne seferine katıldığı sırada hükümdarın kendisine karşı soğuk ve şüpheli davrandığını gören Atsız’ın, hükümdara karşı sadakatinin sarsıldığı anlaşılmaktadır. Atsız’ın, Cend ve Mangışlak fütuhatı Sancar’ı kızdırmıştı çünkü bu seferler için ondan izin almamıştı. Zira kendisine tabi olan ve islam dini uğrunda kâfirler ile cihad eden bu saha Müslümanlarının kanlarını döktüğü için Sancar, Atsız’a kızıp onu aşağıladı. Atsız da bu fırsattan istifade ederek bağımsızlığını ilan etti. Doğru cevap A’dır.

İl-Arslan, saltanatı boyunca, doğu İran’da birbirleriyle çarpışan eski Selçuklu emirlerinin mücadelelerine zaman zaman kendi menfaatine müdahale etmek; Semerkand Kara-Hanlı hükümdarlarının Karluk kabilesi reisleri ile yaptıkları iç çekişmelerde bir hakem rolü oynamak; Kara-Hıtayların istila ve müdahale hareketlerini önlemekle uğraştı. Bunun dışında il-Arslan, Irak Selçuklu Sultanı ile daima dostça münâsebetler kurmaya, Bağdad halifesi ile sultan arasındaki ihtilaşarda da bir aracı rolü oynamaya çalıştı. Bağdad’a gönderdiği mektuplarında, halifenin sultana ihtiyacından ve Maveraünnehr’i Kara-Hıtayların elinden ancak sultanın kurtarabileceğinden bahseder. Fakat Irak Selçuklularının burada etkili bir askerî müdahalelerine fiilen imkân yoktu; Harezmşah il-Arslan, onlara karşı gösterdiği hürmet ve bağlılık sayesinde, daha ziyade, Horasan halkı ve büyük Selçuklu emirleri arasında mânevi bir sevgi kazanmaya çalışıyordu. Kara-Hıtaylara vergi vermek mecburiyetinden bir türlü kurtulamayan il-Arslan, bütün çabalarına rağmen, Maveraünnehr işlerinde herhangi bir başarı elde edemediği gibi, Horasan’da da Oğuzlara ve Selçuklu emirlerine karşı da etkili bir şey yapamamıştır. Doğru cevap D’dir.

Harezm’de çıkarılan isyanı Sancar’ın yardımı ile bastıran ve 1128’de ölümüne
kadar bu vazifede kalan Kutbeddin Muhammed, Harezmşahlar sülalesinin gerçek
kurucusu sayılmaktadır.

Babasının ölüm döşeğinde bulunduğu haberi geldiğinde Alâeddin, Turşiz muhasarası ile meşguldü. Kutbeddin iken, tahta çıkışından sonra bu lakabı Alâeddin’e çevrilen Muhammed, yüz bin dinar karşılığında, derhal muhâsarayı bırakarak, Harezm’e koştu ve babasının ölümünden 31 gün sonra, Alâeddin unvanı ile tahta çıktı. Alaeddin Muhammed, 1200-1220 yılları arasında hüküm sürmüştür. Doğru cevap B’dir.

Gurlular karşısında kazandığı başarılardan sonra Harezmşah Alâeddin, 1207’de Maveraünnehir’e karşı giriştiği sefer ile bu büyük harekât başlamış oldu. Maveraünnehir seferi, Kara-Hıtayların mağlubiyeti ve Buhara’nın zaptı ile neticelendi. Buhara’da hâkimiyet esasen, bu şehrin imamlık, hatiplik gibi yüksek dini görevlerini babadan oğula ırsen intikal eder şekilde deruhte etmiş olan ve resilerine “sadr-ı cihan” denilen Burhan oğulları ailesinde idi ve bu otorite Kara-Hitaylar tarafından da tastik olunmuştu. Bu zaferden sonra, Alâeddin’in bölgede prestiji arttı ve Semerkand hükümdarı ile Maveraünnehir seyyid ve ulemasının kendisine meyletmesi söz konusu oldu. Bu başarılarının ardından mağrur hükümdarın eski lakaplarına ilave olarak, iskender-i sani ve sancar lakaplarını da aldığını görüyoruz ki, bu onun hem cihangirlik iddiasında bulunduğunu, hem de, kendisini Büyük Selçukluların varisi ve İslam dünyasının sultanı olarak gördüğü anlamına geliyordu. Doğru cevap D’dir.