FARABİ

İslam dünyasında Kindî’nin çalışmalarıyla başlayan felsefi düşünceyi problemleri, yöntemi ve terminolojisi ile bir sistem haline getiren ünlü Türk filozofu Farabi'dir.

Filozofa göre gerçeğe

ulaşabilmek için

(a) her şeyden önce haz ve şehvet duygusunu yenerek ahlakını düzeltmek,

(b) sağlam bir iradeye sahip olabilmek için zihnî melekelerini geliştirip güçlendirmek,

(c) hırs derecesinde bir istekle sürekli çalışmak,

(d) başlıca meşguliyet alanının

ilim olması gerekir.

Farabi, geriye 43’ü günümüze ulaşan 100’e yakın eser bırakmış olup bunlardan bazıları şunlardır: Eflatun’un Kanunlarının Özeti, Felsefenin Temel İlkeleri, Efla­tun ile Aristoteles’in Görüşlerinin Uzlaştırılması, İlimlerin Sayımı, İdeal Devletin Yurttaşlarının Görüşlerinin İlkeleri, Felsefe Öğreniminden Önce Bilinmesi Gereken Konular, Siyaset Felsefesine Dair Görüşler, Mutluluk Yoluna Yöneltme, Mutluluğun Kazanılması, Giriş/Îsâgûcî, Mantığa Başlangıç/et-Tavtıe fi’ l-mantık, Beş Bölüm/el- Fusûlü’l-hamse, Astroloji Hakkında Doğru ve Yanlış Bilgiler, Aklın Anlamları.

Fârâbî varlığı, en yetkin olandan yetkinliğin en alt düzeyinde bulunana doğru inen bir sıradüzeni içinde yorumlar.

Zorunlu varlık var olması ve varlığını devam ettirmesi için hiçbir sebebe muhtaç olmayandır. Bir an için onun var olmadığı varsayılacak olsa bu durum mantıkî imkânsızlığa yol açar; yani onun yokluğu düşünülemez. Özü gereği (bizatihi) var olan ve yokluğu düşünülemeyen bu varlık Tanrı'dır

Zorunsuz varlık ise sebepli, yani varlığını bir başkasından alan varlık olup yok sayılması, mantık bakımından herhangi bir çıkmaza yol açmaz. Çünkü o, bir sebebe bağlı olarak varlık kazanmıştır; yani hem var hem de yok olabilir. Şu halde Tanrı'dan başka bütün varlıklar zorunsuz varlıklar kategorisine girmektedir.

Zorunsuz varlıklar ile Zorunlu Varlık yani Tanrı arasındaki ilişkiyi Fârâbî “sudûr teorisi” ile açıklamaya çalışır.

Filozof bu eserinde ilim­leri beş ana başlık (fasıl) altında sınıflandırır: Birinci fasılda dil ilmi ve buna bağlı olarak dil (lügat), kelime bilgisi (sarf), cümle bilgisi (nahiv), yazı, okuma ve şiir ele alınır. Mantık ilmine ayrılmış olan ikinci fasılda bu ilmin gerekliliği, faydaları ve yöntem oluşu, konusu ve bölümleri (kategoriler, önermeler, kıyas, ispat, cedel,
safsata, şiir, hitabet), eğitim ve öğretimdeki önemi gibi hususlar üzerinde durul­muştur. Üçüncü fasıl matematik ilimlere (aritmetik, geometri, astronomi, mûsikî, mekanik, kaldıraçlar) ayrılırken, dördüncü fasılda felsefi ilimler fizik (fizik, gök­yüzü ve dünya, oluş ve bozuluş, meteoroloji, basit cisimler, arazlar ve edilgiler, zo­oloji, botanik, psikoloji, mineraloji, antropoloji) ve metafizik (ontoloji, kanıtların ilkeleri, cisimsiz varlıklar) alt başlıkları altında sergilenir. Beşinci fasılda ise medenî ilimler olarak ahlak ve siyaset ile fıkıh ve kelâm ilimleri tanıtılır.

Farabi mantığı “kavramlar” (tasavvurât) ve “hükümler/önermeler” (tasdîkât) olmak üzere iki kısma ayırır. Bi­rinci kısım terimler ile tarifi meydana getiren temel unsurları, ikinci kısım ise önermeler, kıyas ve ispat şekillerini konu alır.

Fârâbî’ye göre mantık “hata ihtimali olan her konuda akıl gücünü destekleyerek doğruya yönelten ve akılla elde edilen tüm bilgilerde hatadan korunmayı öğreten bir disiplindir”.

Mantığın iki iş­levi bulunmaktadır:Aklı (a) hem kavram üretme ve düşünme sürecinde, (b) hem de söz ve söylem aşamasında hataya düşmekten koruyup doğru olana yöneltmek.

Fârâbî, genel anlamda “mantık” özel olarak da “kıyas”la ilişkileri bakımından ilimleri “kıyasa dayalı olanlar” ve “kıyasa dayalı olmayanlar” şeklinde ikiye ayırır.

Kıyasa dayalı olmayanlar tıp, tarım, marangozluk ve inşaatçılık gibi teorik bilgi üretmekten çok uygulamaya yönelik olan ilim ve sanatlardır.

)Diyalektik (cedelî) söylemden bekle­nen, yaygın olarak bilinen ve genel kabul gören önermelere dayanarak üstünlük sağlamaktır.

Fârâbî, Organon kadrosundaki sekiz kitabı, içerikleri ve birbirleriyle olan ilişki­leri bakımından üç kısım halinde değerlendirir.

 Fârâbınin dikkat çeken yaklaşımlarından biri de onun matematik (ilmü’t-teâlîm), fizik (el-ilmü’t- tabî’î), metafizik (el-ilmü’l-ilâhî) ve siyaseti (el-ilmü’l-medenî) beş sanattan biri olan felsefi söylem kapsamında değerlendirmesidir.

Bilgi, çeşitli aşamaları olan psikolojik bir süreç sonunda insan zihninde gerçekleşen bir olgudur.

Fârâbı bilgi problemini nefis ve akıl kavramları çerçevesinde temellendirmeye çalışır.

Fârâbı bilgi problemini nefis ve akıl kavramları çerçevesinde temellendirmeye çalışır. Ona göre düşünce ile var­lık arasındaki bağlantı suret üzerinden gerçekleşir.

Aristoteles'e göre, güç halindeki insan aklına dışarıdan etki eden ve daima aktif durumda bulunan, etkin yahut aktif akıldır.

Fârâbî’ye göre suretin dış dünyada ve zihinde olmak üzere iki tür varlığı söz konusudur: Bunlardan ilki suretin cisimde bulunuşudur; zaten cisim suret almış maddeden ibarettir ve doğal varlık alanındaki her şeyin bir sureti vardır. İkincisi ise duyuda, hayalde ve akılda olmak üzere üç aşamada veya üç şekilde ortaya çı­kar.

Muallim-i Evvelden sonra çeşitli şekillerde yorumlanan bu edilgin ve etkin akıl ayırımını, çeşitli eserlerinde bütün boyutlarıyla inceleyen düşünür, Muallim-i Sânı Fârâbî olmuştur.

Filozofa göre denizcilik, marangozluk, çiftçilik ve hekimlik gibi sanat ve tekniklerle ilişkili insanî başarıların yanı sıra birey, aile ve devlet yönetimini düzenleyen ahlak ve siyasete ilişkin bilgi ve başarıları mümkün kılan da amelî akıldır.

İnsanoğlu kendi varlık yapısında kalp, beyin ve çeşitli işlevleri yerine getiren iç ve dış organların koordineli bir şekilde çalışmasından hareketle düzenli bir toplum yapısı ve devlet olarak örgütlenme fikrine ulaşmış olabilir. Fârabî’nin bu yaklaşımına “biyo-organik teori” denilebilir.

Sevgi ve adaletin insanların topluluk halinde yaşamaları bakımından vazgeçilmez iki değer olarak gören Fârâbî, doğal bir eğilimle mutluluğa yönelen insanın bu amacına ulaşmak için adaletin tam olarak gerçekleşmesi gerektiği, bu­nun da ancak devlet denen güçlü bir örgütlenmeyle sağlanabileceğini düşünmüş olabilir.

 Buna göre insan topluluklarını (el-ictimâ’âtul-insâniyye) önce “yetkin” (kâmile) ve “yetkin olmayan” (gayrü’l- kâmile) diye ikiye ayıran filozof, yetkin yahut gelişmiş olanları küçük (şehir), orta (devlet) ve büyük (birleşik devletler); yetkin olmayan yahut az gelişmiş olanların da ev, sokak, mahalle ve köy şeklinde sınıflandırır.

Bir bedeni oluşturan kalp ve diğer organların görevlerini doğal bir işleyişle yapmalarına karşılık dev­leti oluşturan kurum ve kuruluşlar yükümlülüklerini bir sıradüzeni içinde kendi iradeleriyle ve sorumluluk bilinci içinde yerine getirmek durumundadırlar. Bu noktada devlet mekanizmasının baş düzenleyicisi olarak devlet başkanının du­rumu büyük önemi kazanmaktadır.

Fârâbî’ye göre erdemli devletin başkanında bulunması gereken on iki temel nitelik şunlardır: (a) Eksiksiz ve sağlıklı bir fizikî yapı, (b) kendisine söylenen her şeyi doğru anlayıp sağlıklı değerlendirme yetene­ği, (c) keskin zekâ ve aylayış, (d) güçlü hafıza, (e) düşüncelerini açık ve anlaşılır bir üslûpla ifade edebilme yeteneği, (f) öğrenme ve öğretmeyi sevme, bu uğurda her zorluğu göğüsleme iradesi, (g) yeme-içme, oyun-eğlence, mal-mülk, cinsel ilişki gibi geçici ve kaba hazlara düşkün olmama, (h) doğruluk ve dürüstlüğü sevip ya­landan ve yalancıdan nefret etme, (ı) haksızlık ve zulümden nefret eden ve adaleti gerçekleştirme tutkusuyla davranan bir kişilik, (i) insanlık onuruna düşkün olma, (k) yapılması gerekeni uygulama azim, kararlılık ve cesareti ile (l) gönül zenginliği ve tok gözlülük.