ORTAÇAĞ FELSEFESİ II - Deneme Sınavı - 4

Gazzâlî bu işbirliği ve ürünlerine dair örnekleri İtikatta Orta Yol (el-İktisâd fi’l-i’tikâd) ve Nurlar Feneri (Mişkâtü’l-envâr) gibi bazı eserlerinde bizzat göstermeye çalışmışsa da kelâmfelsefe kaynaşmasını tam olarak gerçekleştiren Fahreddin Râzî, tasavvuf ile felsefeyi tam anlamıyla kaynaştırmayı gerçek anlamda başaran ise Muhyiddin İbnü’lArabî olmuştur (Sarıoğlu: 1999: 218).

Gazzâlî, filozofları eleştirirken dinî olduğu kadar, epistemolojik, psikolojik, metodolojik ve sosyolojik nitelik taşıyan gerekçelere dayanır.

Osmanlı medreseleri ve müfredatı üzerine yapılan araştırmalara bakıldığında Akâidü’n-Nesefî, el-Akâidü’l-Adûdiyye, el-Mevâkıf fi’l-kelâm, el-Makâsıd, Hidâyetu’l-hikme ve Hikmetü’l-ayn adlı eserler ile bunların bazı şerh ve haşiyelerinin akaid, kelâm ve hikmet adı altında verilen derslerin vazgeçilmez metinleri olduğu görülmektedir.

Son derece muhtasar bir risaleden ibaret olan el-Akâidü’l-Adûdiyye, Gazzâlî sonrası dönem Eş’arî kelâmcılarından Adudüddin Îcî (ö. 1355) tarafından kaleme alınmıştır.

Fahreddin Râzî’nin önde gelen öğrencilerinden olup felsefe, matematik ve astronomi başta olmak üzere birçok alanda eser veren Esîrüddin Ebherî tarafından kaleme alınan Hidâyetü’l-hikme esas itibariyle mantık, fizik ve metafizik olmak üzere üç kısımdan oluşmaktadır.

Osmanlı eğitim ve düşünce hayatı bakımından önemli bir diğer metin de Ebherî’nin öğrencisi Necmeddin Kâtibî’nin Hikmetü’l-ayn adlı kitabıdır

r. İbnü’lArabî’nin kurup idealize ettiği vahdet-i vücûd/varlığın birliği nazariyesi ve geriye bıraktığı yüzlerce eseriyle İslam toplumunun dinî, ahlaki, ilmî, felsefî ve içtimaî hayatına ışık tutacak fazla bir şey verdiği söylenemezse de İslam milletlerinin dinî-tasavvufî edebiyat alanında ortaya koyduğu başarılarda İbnü’l-Arabî teosofisinin payı büyüktür (Kaya, 1999: 520-522).

Bir yönüyle Osmanlının gözettiği devlet-tekke-medrese dengesi, bir yönüyle de irfânî öğretinin etkin oluşu adına kaydedilmesi gereken bir diğer husus da Fatih Sultan Mehmed’in kelâmcı ve sûfîler ile felsefecilerin görüşlerinin karşılaştırılması yönündeki talebi üzerine Molla Abdurrahman Câmî’nin genellikle sûfîler lehine değerlendirmeler içeren ed-Dürretü’l-fâhire adlı eseri ve bu eser üzerine birçok şerh yazılmış olmasıdır. Kısaca işaret edilen bu hususlar kuruluş ve yükseliş döneminde Osmanlı düşünce hayatının hakim unsuru yahut rengini irfânî öğretinin oluşturduğunu gösterir niteliktedir.

Aslında bir Eş’arî kelâmcısı olan Fahreddin Râzî (ö.1209), temel amaçlarından biri İslam inanç ilkelerine aykırı görülen telakkilere ve bu arada felsefeye daima olumsuz yaklaşıp reddeden geleneksel kelâmcı tavrın dışına çıkar. Önceki kelâmcıların yaptığı gibi felsefeyi sadece eleştirip reddetmek yerine, ortak problemlere ilişkin olarak çeşitli kelâm ve felsefe okullarınca ortaya konulan çözümler karşısında seçici/eklektik bir yaklaşımla tercihler yapacağını ve bu arada kendi görüşlerini ortaya koymaktan da geri durmayacağını açıkça ifade eder.

Bütün bunlardan sonra denilebilir ki Osmanlı Devleti’nin tarih sahnesine çıktığı XIV. Yüzyıl başlarında İslam düşüncesinin üç ana akımı olan kelâm, tasavvuf ve felsefenin arzettiği genel görünüm böyleydi. Bu manzara da dikkat çeken güçlü iki motiften biri Fahreddin Râzî çizgisinde ilerleyen felsefî kelâm, diğeri ise daha etkin, yaygın ve dinamik yapısıyla İbnü’l-Arabî teosofisidir.

Gazzâlî kelâm, tasavvuf ve felsefe arasında adeta yetki ve alan paylaşımına dayalı bir işbirliğinin yolunu açmış oldu. Buna göre yöntemi yetersiz olan kelâm ve diğer dinî ilimler mantık zemininde felsefe ile buluşmalı, metafizik ve değerler alanında iş görme yeterliği olmayan felsefe ise bu konuda vahiy kaynaklı din ve keşfe dayalı tasavvufa başvurmalıydı. Gazzâlî bu işbirliği ve ürünlerine dair örnekleri İtikatta Orta Yol (el-İktisâd fi’l-i’tikâd) ve Nurlar Feneri (Mişkâtü’l-envâr) gibi bazı eserlerinde bizzat göstermeye çalışmışsa da kelâmfelsefe kaynaşmasını tam olarak gerçekleştiren Fahreddin Râzî, tasavvuf ile felsefeyi tam anlamıyla kaynaştırmayı gerçek anlamda başaran ise Muhyiddin İbnü’lArabî olmuştur. Doğru yanıt  şıkkıdır.

Râzî’nin üç ana bölüm halinde düzenlediği el-Mebâhisü’lmeşrıkıyye’de ele aldığı konuları şöylece sıralamak mümkündür. (I.) Genel meseleler: Varlık ve mahiyet, birlik ve çokluk, imkânsızlık ve imkân, öncesizlik ve sonradanlık. (II.) Mümkin/zorunsuz varlıkların kısımları: Bu bölümde İbn Sînân’ın aktardığı şekliyle Aristo fiziğinin konuları mantıktaki kategoriler bağlamında irdelenir. Doğru yanıt C şıkkıdır.

İslam dünyasında düşünce hareketi kelâm, tasavvuf ve felsefe olmak üzere üç ayrı alan
ve akım halinde ortaya çıkıp gelişmiştir. Bunlardan ilk ikisi İslam toplumunun
kendi iç şartlarından kaynaklanıp ele aldığı sorunlar da bu çerçevede şekillenirken, üçüncüsü Antik ve Helenistik düşünce geleneğine ait eserlerin tercüme edilmesiyle İslam toplumunun gündemine girmiştir. Her biri kendi amacı, yöntemi ve ilgi alanına giren sorunlar doğrultusunda çeşitli fraksiyonlarını da üreterek bir rekabet ortamında gelişimini sürdüren kelâm, tasavvuf ve felsefe arasındaki ilişkiler, Gazzâlî ile birlikte farklı bir yapıya doğru evirilmeye başlamıştır. Doğru yanıt C şıkkıdır.

Kuruluşundan başlayarak birçok konuda olduğu gibi devlet-tekke-medrese ilişkilerinin de bir denge içinde götürülmesini amaçlayan Osmanlılar, bunun için gerekli olan her türlü gayreti göstermişlerdir. Orhan Gazi tarafından 1336 yılında İznik’te kurulan ilk Osmanlı medresesinin başına, İbnü’l-Arabî’ye nisbet edilen Ekberiyye tarikatının önde gelen simalarından biri olan Dâvûd-i Kayserî’nin (ö. 1350) getirilmiş olmasını, amaçlanan denge açısından bir ilk adım, İbnü’l-Arabî teosofisi yahut irfânî öğreti açısından da önemli bir kazanım olarak değerlendirmek mümkündür. Doğru yanıt D şıkkıdır.

Bir yönüyle Osmanlının gözettiği devlet-tekke-medrese dengesi, bir yönüyle de irfânî öğretinin etkin oluşu adına kaydedilmesi gereken bir diğer husus da Fatih Sultan Mehmed’in kelâmcı ve sûfîler ile felsefecilerin görüşlerinin karşılaştırılması yönündeki talebi üzerine Molla Abdurrahman Câmî’nin genellikle sûfîler lehine değerlendirmeler içeren ed-Dürretü’l-fâhire adlı eseri ve bu eser üzerine birçok şerh yazılmış olmasıdır. Kısaca işaret edilen bu hususlar kuruluş ve yükseliş döneminde Osmanlı düşünce hayatının hakim unsuru yahut rengini irfânî öğretinin oluşturduğunu gösterir niteliktedir. Doğru yanıt B şıkkıdır.

Osmanlı medreseleri ve müfredatı üzerine yapılan araştırmalara bakıldığında Akâidü’n-Nesefî, el-Akâidü’l-Adûdiyye, el-Mevâkıf fi’l-kelâm, el-Makâsıd, Hidâyetu’l-hikme ve
Hikmetü’l-ayn adlı eserler ile bunların bazı şerh ve haşiyelerinin akaid, kelâm ve
hikmet adı altında verilen derslerin vazgeçilmez metinleri olduğu görülmektedir. Bu bir bakıma söz konusu dönemin din, ilim, fikir ve kültür hayatına yön veren zihniyetin bu eserlerin ürünü olduğu anlamına da gelmektedir. Doğru yanıt E şıkkıdır.

Mâturidiyye okuluna mensup bir kelâmcı olan Ebû Hafs Necmeddin Ömer b.
Muhammed Nesefî’nin (ö. 1142) kaleme aldığı Akâidü’n-Nesefî, herhangi bir açıklama ve temellendirme yapılmaksızın İslam inanç ilkelerinin son derece özlü ifadelerle ortaya konulduğu didaktik bir risaledir. Üzerine yazılan şerh ve haşiyelerin çokluğu bu kısa metnin İslam ilim ve kültür çevrelerinde gördüğü büyük ilginin işaretidir. Taftazânî, bu metne yazdığı şerhte, Nesefî’nin görüşü doğrultusunda aklın gücü ve yetkisine vurgu yapmakla birlikte yer yer onu eleştirmekten de geri durmaz. Doğgru yanıt E şıkkıdır.

Sadeddîn Taftazânî’nin kaleme aldığı el-Makâsıd ve Şerhü’l-Makâsıd, bir yazım
tekniği olarak da kabul edilen şerhcilik anlayışının en tipik örneklerinden biridir.
Îcî’nin el-Mevâkıf’ı gibi “maksad” adı verilen altı ana bölüm halinde düzenlenmiş
olan el-Makâsıd’ın içerik itibariyle el-Mevâkıf’tan fazlaca bir farkı bulunmamaktadır. Taftazânî’nin metin ve şerhinin de Osmanlı ilim çevrelerinde önemli ölçüde ilgi gördüğü bilinmektedir. Doğru yanıt D şıkkıdır.

Hikmetü’l-ayn’ın konu başlıklarına baktığımızda; Metafizik ve fizik olmak üzere iki ana kısım olarak planlanan eserin birinci kısmında genel meseleler üst başlığı altında varlık-yokluk, mahiyet, birlik-çokluk, zorunluluk imkân, sonradanlık-öncesizlik kavramları ele alındıktan sonra bağımsız alt bölümler halinde sebep-sebepli, cevher-araz, ilahiyat, akıl, peygamberlik, ölüm ötesi hayat incelenmiştir. Doğru yanıt A şıkkıdır.

Asıl adı Muhammed olan İbn Rüşd, hukuk alanında ün yapmış seçkin bir ailenin çocuğu olarak 1126 yılında Kurtuba’da (Cordoba) doğdu. Aristoteles’in eserlerini, onun doktrinine bağlı kalarak şerhettiği için İslâm âleminde “eş-şârih”, Lâtin dünyasında “commentator” olarak tanınan İbn Rüşd, Endülüs’teki Yahudilerce Aben Roşd, İspanyollar arasında Aven Roşd, Latince’de ise Averroes veya Averroys olarak anılmıştır.