ORTAÇAĞ FELSEFESİ II - Deneme Sınavı - 2

Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî 1058 yılında İran’ın Horasan bölgesinde bulunan Tûs’ta doğdu. Doğru cevap A’dır.

Selçuklu veziri Nizâmülmük’ün sürdürdüğü burs uygulamasından de yararlanarak ilim tahsiline devam edebileceği düşüncesiyle 1080 yılında Nîşâbur’a giderek buradaki Nizamiye Medresesi’ne giren Gazzâlî, burada dönemin en tanınmış kelâm âlimi olan el-Cüveynî’nin öğrencisi oldu. Nizamiye medreselerini Nizamülmük kurmuştur. Doğru cevap B’dir.

İslam ilim ve düşünce tarihinin en etkili şahsiyetlerinden biri olan Gazzâlî, elli dört yıllık kısa ömrüne fıkıhtan tasavvufa, kelâmdan mantık ve felsefeye, ahlaktan eğitime kadar geniş bit yelpaze oluşturan çeşitli alanlara dağılan dört yüz esere imza atmıştır. Kimya-yı Sa’âdet adlı eser de onun yapıtlarından biridir. Doğru cevap C’dir.

Gazzâlî yaşadığı aşırı şüpheciliği “hastalık” ve “safsata” olarak nitelendirmekte ve iki ay kadar devam eden bu şüphe krizinden “Allah’ın kalbine attığı bir nur” sayesinde kurtularak yeniden aklın zorunlu-apaçık bilgilerin kesinliğine güvendiğini söylemektedir. Doğru cevap E’dir.

Gazzâlî akıl teriminin dört farklı anlamından sözeder: (i) İnsanın doğuştan getirdiği ve onu diğer canlılardan ayıran teorik bilgi edinme yetisi (garîze). Doğru cevap A’dır.

“Tüm zamanların en büyük optikçisi” olarak kabul edilen İbn El Heysem, “Kitab el Menazir” (Görüntüler Kitabı) adlı eserinde, doğrudan görme, yansımayla görme ve kırılmayla görme gibi konularda modern bilime ilham olacak kadar doğru bir şekilde açıklamalar yapmıştır. Doğru cevap E’dir.

Gazzâlî, bütün bu ilkelerin ışığında, “hakikati arayan dört grup” olarak nitelediği kelâmcılar, Bâtıniler, filozoflar ve sûfîlerin yöntem ve öğretilerini inceleyip eleştirdiği çeşitli eserler kaleme almıştır. Bu bağlamda filozofların görüşlerini eleştirmek üzere kaleme aldığı Tehâfütü’l-felâsife de onun bu eserlerinden biri ve en çok yankı uyandırmış olanıdır. Doğru cevap B’dir.

İslam dünyasında filozoflara yönelik olarak en ciddi, en sistemli ve en etkili eleştiri, hiç şüphesiz, Gazzâlî (ö. 1111) tarafından Filozofların Tutarsızlığı (Tehâfütü’l-felâsife) adlı eserde ortaya konulmuş, bunun cevabı ise (Tehâfütü’t-Tehâfüt) adıyla İbn Rüşd’den gelmiştir. Doğru cevap C’dir.

Filozofların en önde gelenlerinden biri olan Aristoteles’in düşünce sistemindeki çelişkilerin ortaya konulması, belirlenen amacın gerçekleşmesini sağlayacak en kestirme yoldur. Çünkü o, teist bir filozof olarak daha önceki deist/natüralist ve ateist/materyalist düşünürlerin öğretilerini inceleyip eleştirerek felsefeyi geçersiz ve gereksiz ayrıntılardan arındırmıştır. Böylece filozofların temel düşüncelerine en yakın görüşleri belirlediği ve felsefi ilimleri sistemleştirdiği için de Mutlak Filozof ve Muallim-i Evvel ona unvanı verilmiştir. Doğru cevap B’dir.

Gazzâlî, önce Filozofların Amaçları (Makâsıdü’lfelâsife) başlıklı eserini kaleme alarak bu alanda görüş bildirecek yetkinliğe ulaştığını göstermiş, ardından Filozofların Tutarsızlığı’nı yazarak genelde filozoflarla özelde ise İbn Sînâ ile hesaplaşmıştır. Amacı ve özel yöntemi uyarınca yirmi problem tespit ederek bunları filozofların kullandığı terminoloji ve mantık disiplini çerçevesinde tartışmıştır. Doğru cevap A’dır.

Dış dünyadaki varolanlar arasında sebep-sebepli (illet-ma’lûl) ilişkisi bulunduğunu
belirten filozofa göre bu ilişkide sebep olma “etkin” (fail), sebepli olma ise “edilgin” (munfâil) konumda bulunmak demektir. Birbirine zıt bu iki niteliğin sebebi aynı olamayacağından biri edilginliğin, diğeri etkinliğin kaynağı olan iki ayrı sebebin bulunması gerekir ki bunlar “madde” ile “suret”tir. Madde ile suretin “birleşme”sini sağlayan ne bu ikisinden biri ne de birleşmenin kendisidir. Bu durumda kendisi fiil halinde olan bir birleştirici sebep gerekir ki o da İlk İlke yani Tanrı’dır. Doğru yanıt C şıkkıdır.

Fârâbî ve İbn Sînâ, değişmeyen ile değişime uğrayan, mutlak bir ve zorunlu olan
ile çok ve zorunsuz varlıklar arasındaki ilişkiyi südûr yahut feyiz teorisi adı verilen
hiyerarşik bir düzen içinde yorumlamak istemişlerdir. Bu teoriyi benimsemediğini açıkça dile getiren İbn Rüşd’e göre Fârâbî ve İbn Sînâ’nın doğru olmayan ve mantıkî çelişkiler içeren bu teoriye yönelmeleri, bu filozofların Aristoteles’in de kabul ettiği “birden ancak bir çıkar” ilkesini yanlış anlamaktan ileri gelmiştir. Doğru yanıt A şıkkıdır.

İbn Rüşd’e göre âlemin öncesiz (ezelî) veya sonradan yaratılmış (hâdis) olduğu
konusundaki tartışma âdeta isimlendirmeden ve aynı terime farklı anlamların
verilmesinden ileri gelmektedir. Filozof ikisi birbirine karşıt, biri bu ikisi arasında
yer alan üç ayrı varlık sınıfından söz eder: (a) Varlığı kendinden olan Zorunlu Varolan
yani Tanrı. O’nun öncesiz (kadîm) olduğu konusunda kelâmcı ve filozoflar görüş birliği içindedir. (b) Bir şeyden ve bir şey aracılığı ile varedilen ve zamanla ilişkili olan tikel şeyler ki bunların da sonradan yaratılmış (muhdes, hâdis) olduğu konusunda da kelâmcılarla filozoflar arasında ittifak vardır. Doğru yanıt B şıkkıdır.

İbn Rüşd, insan idrâkine konu olan nesnelerin biri “duyulur” (heyûlânî), diğer 
“akledilir” (ma‘kûl) olmak üzere iki tür sûretinin bulunduğundan söz eder. Doğru yanıt B şıkkıdır.

Fârâbî ve İbn Sînâ gibi din ile felsefenin aynı kaynaktan beslendiğini kabul eden İbn Rüşd bu anlayışını “süt kardeş” benzetmesiyle dile getirir ve bambaşka bir yaklaşımla temellendirmeye çalışır. İbn Rüşd’ün, birçok konuda olduğu gibi, din ile felsefeyi uzlaştırmada da temel aldığı şey yukarıda ele alınan “sebeplilik ilkesi”dir. Hatılanacağı üzere eğer insan zihninde zorunsuz (mümkin) varolanlara ilişkin bir bilgi bulunuyorsa bu, o varolanlarda bilginin kendisiyle ilişkili olduğu bir “öz yapı”nın (emr) bulunması demektir. Doğru yanıt C şıkkıdır.

İbn Rüşd özel bir önem verdiği din ile felsefenin ilişkileri sorununu yukarıda
izah edilmiş olan bağlamda ele alıp temellendirir. İbn Rüşd de bu sorunu irdelerken
Fârâbî ve İbn Sînâ gibi din ile felsefeyi “amaç”, “konu”, “yöntem/söylem” ve “kaynak”ları açısından karşılaştırır ama onlardan farklı olarak vahiy olgusunun nasıl gerçekleştiği hususuna rasyonel bir izah getirme gereği duymaz. Doğru yanıt E şıkkıdır.

ontoloji, psikoloji ve bilgi problemleridir