ORTAÇAĞ FELSEFESİ II - Deneme Sınavı - 13

Mantığa Giriş (el-Medhal), Yorum Üzerine (elİbâre), II. Analitikler (el-Burhân), Metafizik (el-İlâhiyyât) I-II, Fizik, I-II, Kitâbu’lHidâye, en-Necât fi’l-hikmeti’l-mantıkiyye ve’t-tabî’iyye ve’l-ilâhiyye, Tevhîdin Hakikati ve Nübüvvetin İspatı Üzerine (er-Risâletü’l-arşiyye fî hakâiki’t-tevhîd ve isbâti’n-nübüvve), İşaretler ve Tembihler (el-İşârât ve’t-tenbîhât) İbn Sina'nın eserleridir. Mukaddime, İbn-i Haldun'un eseridir. İtikatta Orta Yol (el-İktisâd fi’l-i’tikâd) eseri  Gazzâlî 'ye aittir. Doğru cevap C'dir.

“Felsefe” ve “hikmet”i eş anlamlı terimler olarak kullanan İbn Sînâ’ya göre en genel anlamıyla felsefe “insanın, eşyanın yahut bütün var olanların hakikatine vâkıf olmak suretiyle yetkinleşmesi”dir. Filozof, gerçek anlamda felsefeden (hikmet) söz edilebilmesi için bu disiplinin metafizik ve teolojiyi (ilâhiyyât) kapsaması gerektiğini vurgular. Doğru cevap C'dir.

İbn Sina'ya göre gerçek anlamda varlık Zorunlu Varlık yani Tanrı olup O’na ilişkin bilgiye sahip olmayan kişi bilge (hakîm) sayılamaz.Doğru cevap E'dir.

Varlığın zihinde varlık ve dış dünyada varlık şeklinde ikiye ayrılması, yani “nelik” ve “varlık” (mahiyet ve vücûd) ilişkisini gündeme getirir ki bu konuyu ontolojinin en temel problemlerinden biri olarak irdeleyip tartışan ilk düşünür İbn Sînâ olmuştur. Dopru cevap E'dir.

İbn Sînâ'ya göre psikolojinin disiplinin konusu nefsin varlığını ortaya koyup onun yapısı, güçleri ve niteliklerini incelemektir. Doğru cevap D'dir.

İbn Sînâ'ya göre canlılığın asgari şartları olan “beslenme”, “büyüme” ve “üreme” ile birlikte insan nefsini oluşturan güçler, önce (a) idrak gücü, (b) hareket gücü ve (c) düşünme gücü olmak üzere üç grupta toplanır. Doğru cevap D'dir.

Dış ve iç duyuların sağladığı veriler üzerinde düşünmek İbn Sînâ’ya göre gerçek anlamda bilmek değil, bilgiyi istemektir. Doğru cevap E'dir.

İslam dünyasındaki kelâm, tasavvuf ve felsefe alanlarından, ilk ikisi İslam toplumunun kendi iç şartlarından kaynaklanıp ele aldığı sorunlar da bu çerçevede şekillenirken, üçüncüsü Antik ve Helenistik düşünce geleneğine ait eserlerin tercüme edilmesiyle İslam toplumunun gündemine girmiştir. Doğru cevap D'dir.

Râzî kaleme aldığı el-Mebâhisü’l-meşrıkiyye adlı eserinde felsefe problemlerini kelâmcı tavrıyla, el-Muhassal’de ise kelâmın meselelerini filozof tavrıyla irdeleyerek kelâm ile felsefeyi harmanlamıştır.

Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin tasavvufu kelâm ve felsefe ile birlikte adeta aynı potada eritip yeni bir kalıba dökerek oluşturduğu “vahdet-i vücut/varlığın birliği” öğretisine dayalı teosofi, İslam düşüncesinin seyrini etkilediği kadar Osmanlı’nın düşünce hayatını şekillendiren bir unsur olması bakımından da büyük önem taşır. Doğru cevap E'dir.

Osmanlılar, kuruluşundan başlayarak devlet-tekke-medrese ilişkilerinin bir denge içinde götürülmesini amaçlamıştır. Doğru cevap A'dır.

Osmanlı medreseleri ve müfredatı üzerine yapılan araştırmalara bakıldığında Akâidü’n-Nesefî, el-Akâidü’l-Adûdiyye, el-Mevâkıf fi’l-kelâm, el-Makâsıd, Hidâyetu’l-hikme ve Hikmetü’l-ayn adlı eserler ile bunların bazı şerh ve haşiyelerinin akaid, kelâm ve hikmet adı altında verilen derslerin vazgeçilmez metinleri olduğu görülmektedir. Doğru cevap B'dir.

Adudüddin Îcî’nin, Fahreddin Râzî çizgisini izleyerek el-Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm'ı kaleme almış  ve başta Osmanlı medreseleri olmak üzere bütün İslam dünyasında yüzyıllar boyu ders kitabı olarak okutulmuştur. Doğru cevap B'dir.

Esîrüddin Ebherî tarafından kaleme alınan Hidâyetü’l-hikme esas itibariyle mantık, fizik ve metafizik olmak üzere üç kısımdan oluşmaktadır. Doğru cevap C'dir.

Ebherî’nin, aklın bilgi üretme sürecinde geçirdiği aşamalar hakkında başka konularda büyük ölçüde yanında yer aldığı İbn Sînâ’dan ayrılması ve onun insan aklına feyz gönderdiğini iddia ettiği “faal akıl”dan söz etmemiş olmasıdır. Doğru cevap A'dır.

İlimlerin, çok çeşitli disiplinleri ve alt dalları bulunmakla beraber dört ana grupta toplanabileceğini belirten Taşköprülü-zâde, bunu, İbn Sînâ’yı izleyerek varlığın dış dünyada, zihinde, sözde ve yazıda olmak üzere dört mertebesinin bulunuşuna dayandırmaktadır. Doğru cevap C'dir.

Taşköprülü zâde’nin değerlendirmesine göre “el-ilmü’l-ilâhi” yani metafizik büyük ölçüde, “tabiat” yani fizik ise bir ölçüde olmak üzere felsefî ilimlerin dine aykırılığı söz konudur. Dahası felsefi ilimler sihir hükmündedir, hatta sihirden de tehlikelidir; zira felsefe, sihirden çok daha hızlı ve etkili bir şekilde “küfre” götürür. Doğru cevap E'dir.

Gazzâlî kelâm, tasavvuf ve felsefe arasında adeta yetki ve alan paylaşımına dayalı bir işbirliğinin yolunu açmış oldu. Buna göre yöntemi yetersiz olan kelâm ve diğer dinî ilimler mantık zemininde felsefe ile buluşmalı, metafizik ve değerler alanında iş görme yeterliği olmayan felsefe ise bu konuda vahiy kaynaklı din ve keşfe dayalı tasavvufa başvurmalıydı. Gazzâlî bu işbirliği ve ürünlerine dair örnekleri İtikatta Orta Yol (el-İktisâd fi’l-i’tikâd) ve Nurlar Feneri (Mişkâtü’l-envâr) gibi bazı eserlerinde bizzat göstermeye çalışmış.

Râzî’nin üç ana bölüm halinde düzenlediği el-Mebâhisü’lmeşrıkıyye’de ele aldığı konuları şöylece sıralamak mümkündür. (I.) Genel meseleler: Varlık ve mahiyet, birlik ve çokluk, imkânsızlık ve imkân, öncesizlik ve sonradanlık. (II.) Mümkin/zorunsuz varlıkların kısımları: Bu bölümde İbn Sînân’ın aktardığı şekliyle Aristo fiziğinin konuları mantıktaki kategoriler bağlamında irdelenir. Buna göre mümkin varlıklar önce cevher ve araz şeklinde ikiye ayrıldıktan sonra nicelik, nitelik, görelik, yer, zaman, iyelik, etki ve edilgi bütün boyutlarıyla ayrıntılı olarak incelenir. Ardından cevher olarak görülen isimler ve halleri, etkiler ve edilgiler, cansız varlıklar, astronomi, meteoroloji ile insan fizyolojisi, psikolojisi ve akıl ele alınır. (III.) Metafizik/İlâhiyat: Zorunlu varlığın (vâcibü’l-vücûd) varlığı ve birliği, cevher ve araz olmadığı, sıfatları, fiilleri, vahiy ve peygamberlik.

Râzî ilki üç mukaddimeden oluşan dört ana bölüm halinde planladığı elMuhassal’de ise filozof tavrıyla kelâmın meselelerini ele almayı denemiştir.