ORTAÇAĞ FELSEFESİ II - Deneme Sınavı - 12

Orhan Gazi tarafından 1336 yılında İznik’te kurulan ilk Osmanlı medresesinin başına, İbnü’l-Arabî’ye nisbet edilen Ekberiyye tarikatının önde gelen simalarından biri olan Dâvûd-i Kayserî’nin (ö. 1350) getirilmiş olmasını, amaçlanan denge açısından bir ilk adım, İbnü’l-Arabî teosofisi yahut irfânî öğreti açısından da önemli bir kazanım olarak değerlendirmek mümkündür.

Misbâhu’l-üns adıyla şerheden Molla Fenârî’nin (ö. 1430) Osmanlı’nın ilk Şeyhülislâmı olduğu; ayrıca kaleme aldığı eserlerin bir kısmının medreselerde okutulduğu dikkate alınırsa (Adıvar, 1982: 17), İbnü’l-Arabî teosofisinin Osmanlı düşüncesi üzerindeki etkisinin boyutları kolaylıkla anlaşılabilir.

Fatih Sultan Mehmed’in kelâmcı ve sûfîler ile felsefecilerin görüşlerinin karşılaştırılması yönündeki talebi üzerine genellikle sûfîler lehine değerlendirmeler içeren ed-Dürretü’l-fâhire adlı eser Molla Abdurrahman Câmî’nindir.

Osmanlı’da düşünce hayatı ve felsefenin konumu hakkında fikir verecek olan bir husus da bu dönemde ortaya konulan ilimler tasnifi olabilir. Bu bağlamda dikkate değer ve temsil kabiliyeti hayli yüksek isimlerin başında Taşköprülü-zâde’nin Miftâhu’s-sa’âde/Mevzû’âtü’l-ulûm adlı eseri gelmektedir.

Taşköprülü-zâde’nin ilim ve felsefeye bakışına gelince; hemen belirtilmelidir ki müellifin eserine koyduğu Miftâhu’s-sa’âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû’âti’lulûm yani “İlimlerin Konuları Bağlamında Mutluluğun Anahtarı ve Yücelmenin Işık Kaynağı” şeklindeki isim dahi, başlı başına onun “ilim”den ne anladığı veya ne beklediği sorusuna cevap teşkil edecek niteliktedir. Eserin dibacesindeki ifadelerinden anlaşıldığına göre müellifin “mutluluk” ve “yücelme” derken öncelikle kastettiği, manevî-uhrevî mutluluk ve yücelmedir. Diğer taraftan “ebedî mutluluk” ve “sonsuz yücelme”nin ancak “ilim-amel bütünlüğü” ile gerçekleşeceğini, zira bu ikisinin birbirinin “güvence” ve “meyve”si olduğunu belirten Taşköprülüzâde, “amelsiz ilmin yük ve sorumluluk, ilimsiz amelin ise yanılgı ve sapkınlık”tan öte bir anlam taşımadığı kanaatindedir.

Bu yönüyle metafizik ilmi, onun hakikatine vâkıf olan ve inceliklerini kavrama yolunda ilerleyenler için en son gaye, en yüce hedef konumundadır; zira onun sağlayacağı hazzı tadabilen kimse büyük bir başarı ve kurtuluşa ermiş, sınırsız bir servete kavuşmuş demektir. Böylesine değerli ve yüce bir ilmin “nazar” veya “tasfiye” yoluyla elde edilebileceğini belirten Taşköprülü-zâde’ye göre Şihabüddîn Sühreverdi, Sadreddin Konevî, Kutbeddin Şirazî, Molla Fenarî ve Celaleddin Devvanî bu mertebeye erenler arasındadır

Geleneğe uygun olarak felsefi ilimleri nazarî/teorik ve amelî/pratik olmak üzere ikiye ayıran Taşköprülü-zâde, bunları üçü nazarî üçü de amelî olmak üzere altı ilim olarak sıralamıştır. Matematik (riyâziyât) ve fizik (tabî’iyyât) ile birlikte felsefi ilimlerin nazarî kısmını teşkil eden metafizik hakkında ortaya koyduğu iki farklı değerlendirme, gerek müellifin gerekse yaşadığı dönemin ilim zihniyetine ilişkin bir ipucu özelliği taşımaktadır. Şöyle ki: Öğretim müfredatında fizikten sonra geldiği için “mâba’de’t-tabî’a” adını alan metafizik, Tanrı’ya ilişkin konuları ele alması itibariyle “el-ilmü’l-ilâhî”, maddeden mücerret/soyut varlıkları konu edinmesi bakımından da “el-ilmü’l-a’lâ” diye isimlendirilir. Var olanları (mevcûdat) var olmaları bakımından inceleyen metafiziğin konusu, “varlık olarak varlık”, gayesi ise “doğru inanç” (el-i’tikâdü’l-hakk) ile “ebedî mutluluk ve sonsuz/daimî yücelik”in elde edilmesini sağlayan gerçeklere ulaştırmaktır.

“Felsefe” ve “hikmet”i eş anlamlı terimler olarak kullanan İbn Sînâ’ya göre en genel anlamıyla felsefe “insanın, eşyanın yahut bütün var olanların hakikatine vâkıf olmak suretiyle yetkinleşmesi”dir.

İbn Rüşd’e göre öz anlamındaki varolan “en genel cins” olup biri cevher, dokuzu
araz olmak üzere on kategoride ifadesini bulur.

Kümûn nazariyesine göre her şey her şeyde yahut iç içedir (küllü şey’ fî külli şey’).

Üstadı Aristoteles gibi İbn Rüşd de madde, sûret (form), etkin (fail) ve amaç (gâye) olmak üzere dört sebepten söz eder.

Kesin bilgi (el-ilmü’l-yakîn), bir şeyi olduğu gibi bilmektir ve nesnelerin tabiatına bağlı olarak gerçekleşir.

Duyulur/ heyûlânî sûretler” (es-suveru’l-heyûlâniyye) özellikleri: (a) ancak maddeyle bir arada bulunmaları sayesinde fiilen varolur ve değişime uğrarlar, (b) dayanakları olan cisimlerin bölünmesiyle bölünür ve çoğalırlar, (c) biri madde diğeri sûret konumunda bulunan iki unsurdan oluşurlar yani birleşiktirler ve (d) somut varlıkları ile akledilir kavramları birbirinden farklıdır.

Tasarlama gücü (el-kuvvetü’l-musavvire).

Fârâbî’ye göre “varlık” insan aklının ulaşabildiği en genel kavram olup tanımlanamaz. Çünkü tanım, cins ile fasıldan oluşur; oysa varlığı kuşatan ve onun cinsi
konumunda bulunan daha külli bir kavram bulunmamaktadır. Fârâbî varlığı, en
yetkin olandan yetkinliğin en alt düzeyinde bulunana doğru inen bir sıradüzeni
içinde yorumlar. Buna göre en üstte en mükemmel olan “İlk Sebep” (Tanrı) en altta
ise “ilk madde” (heyûlâ) bulunmaktadır. İlk Sebep’ten sonra filozofun “ikinciler”
(es-sevânî) ve “maddeden ayrık akıllar” (el-ukûlü’l-müfârıka) adını verdiği, ayrıca
ruhanîler ve melekler mertebesinde gördüğü akıllar gelir ki sayıları dokuz gökküresinin (felek) sayısına denk düşer

Eserlerinin çoğu ortaçağda Latince ve İbraniceye çevrilmiş olan filozofun Batı üzerindeki etkisi “Latin İbn Sînâcılığı” vasıtasıyla yüzyıllarca sürmüş, özellikle el-Kânûn adlı ölümsüz eseri Batı üniversitelerinde on dokuzuncu yüzyıla kadar okutulmuştur (Kaya, 2003: 276).

Ona göre peygamberler diğer insanlara göre çok daha güçlü bir akıl ve sezgi gücüyle donatıldıklarından, herhangi bir öğrenim görmeden ve idrak süreçlerine gerek olmadan faal akılla mükemmel bir ilişki kurabilecek durumdadırlar ki, peygambere özgü bu yetkinlik durumuna İbn Sînâ “kutsal akıl” adını verir.

İdrak gücü kapsamında beşi dış, beşi de iç olmak üzere toplam on ayrı
duyu yetisi bulunur. (a1) Bunlardan dokunma, tatma, koklama, işitme ve görme
“dış idrak gücü” yahut “dış duyular” olarak adlandırılırken (a2) ortak duyu, tasarlama/hayal, tahayyül/tefekkür, vehim, belleme/hatırlama yetileri de “iç idrak gücü” yahut “iç duyular” şeklinde isimlendirilir.

Aklın kendini bilmesi yahut varlığının bilincinde olduğu gerçeğini düşünce tarihinde ilk defa ispatlamaya çalışan filozof İbn Sînâ’dır. O bunu “boşlukta uçan adam” benzetmesinden hareketle yapar.

İbn Sînâ, düşünce sisteminde merkezi bir konum verdiği psikolojiyi (ilmü’n-nefs) bilgi teorisi, mantık, metafizik, ahlâk ve din felsefesiyle ilişkilendirmiştir.