ORTAÇAĞ FELSEFESİ II - Deneme Sınavı - 9

Uyku ve Rüyanın Mahiyeti Üzerine, Kindî'nin eseridir. Doğru cevap C'dir.

En üstte en mükemmel olan “İlk Sebep” (Tanrı) en altta ise “ilk madde” (heyûlâ) bulunmaktadır. Doğru cevap B'dir. 

Aktif ve şekil verici olan suret ile pasif ve verilen şekli kabul edici konumdaki maddenin birleşmesiyle, ay-altı âlemde öncelikle her biri ikişer nitelik taşıyan toprak, su, hava ve ateşten ibaret dört unsur (element) oluşur. Doğru cevap A'dır.

Zorunlu varlık var olması ve varlığını devam ettirmesi için hiçbir sebebe muhtaç olmayandır. Doğru cevap E'dir. 

Fârâbî dinî geleneğin dışına çıkarak Tanrı-varlık ilişkisini “sudûr yahut kozmik akıllar teorisi”yle yorumlamıştır. Doğru cevap D'dir. 

Biyoloji, Fârâbî'nin ilim sınıflandırmalarından biri değildir. Doğru cevap A'dır.

Metafizik, felsefi ilimler faslına dahildir. Doğru cevap D'dir.

Musiki Fârâbî’nin “beş sanat”ından biri değildir. Doğru cevap D'dir.

Filozofun “kazanılmış akıl” (el-aklü’l-müstefâd) dediği üçüncü aşama insanın ulaşabileceği en yüksek düzeydir. Duyu algılarıyla hiçbir ilişkisi bulunmayan kazanılmış akıl, sezgi ve ilhama açık olduğu için artık faal akılla ilişki kurmaya (ittisâl) hazır durumdadır. Doğru cevap C'dir. 

Değişmeyen devlet, Fârâbî’nin erdemsiz devlet saydıklarından biri değildir.

Psikolojik akıllar teorisi
Aristoteles’in güç-fiil ayrımına
dayanır. Ona göre güç
halindeki bir şey kendiliğinden
fiil alanına çıkamayacağı için
insan nefsinin bir gücü olan
edilgin akıl da kendiliğinden
soyutlama yapamaz ve bilgi
üretemez. Dolayısıyla onu güç
halinden fiil alanına çıkaran
sürekli fiil halindeki bir etken
bulunmalıdır. Aristoteles’e
göre, güç halindeki insan
aklına dışarıdan etki eden ve
daima aktif durumda bulunan,
etkin yahut aktif akıldır.

Erdemli bir hayatın ancak ideal bir toplumda gerçekleşeceği düşüncesini benimseyen Fârâbî, öncelikle insan topluluklarının bir arada yaşama ve adına devlet
dedikleri en üst düzeyde örgütlenme fikrine nasıl ulaşmış olabilecekleri sorununu
irdeler. Ona göre (a) insanlar genel varlık planındaki düzenden esinlenerek kendi
aralarında da böyle bir düzen kurmayı düşünmüş olabilirler ki bu “ontolojik teori”
şeklinde adlandırılabilir. (b) İnsanoğlu kendi varlık yapısında kalp, beyin ve çeşitli
işlevleri yerine getiren iç ve dış organların koordineli bir şekilde çalışmasından
hareketle düzenli bir toplum yapısı ve devlet olarak örgütlenme fikrine ulaşmış
olabilir. Fârabî’nin bu yaklaşımına “biyo-organik teori” denilebilir.

Zorunsuz varlık sebepli,
yani varlığını bir başkasından
alan varlık olup yok sayılması,
mantık bakımından herhangi
bir çıkmaza yol açmaz. Çünkü
o, bir sebebe bağlı olarak
varlık kazanmıştır; yani hem
var hem de yok olabilir. Şu
halde Tanrı’dan başka bütün
varlıklar zorunsuz varlıklar
kategorisine girmektedir.

Bütün bu özelliklerin bir tek insanda toplamasının çok zor olduğunun farkında olduğunu belirten filozof, devlet başkanında hiç değilse şu altı niteliğin bulunması gerektiği görüşündedir: Bilge olmalı, öncekilerin koyduğu kanunları ve töreyi bilmeli, öncekilerin gündemine girmemiş olan yeni durumlara ilişkin olarak
gelenekten kopmadan hüküm çıkaracak yetenek ve birikime sahip olmalı, öncekiler tarafından hakkında kanun konulmamış yeni meselelerin çözümüne yönelik
hüküm koyacak donanıma sahip bulunmalı, toplumda düzeni sağlayacak şekilde
kanunları insanlara anlatıp kabul ettirecek bir önderlik ve ikna gücü olmalı, savaşı
yönetecek ve yürütecek şekilde sağlıklı bir fiziki yapıda olmalı.

Fârâbî’nin mantık alanındaki başarısı öncelikle Aristoteles’in Organon’ u üzerine yaptığı çalışmalarda orta çıkar. Filozof, Organon ’un her bölümünün özet,
şerh ve tefsirini yapmakla kalmamış, aynı zamanda önceki mantıkçıların gözden
kaçırdığı birçok problemi çözüme kavuşturmuş ve mantığın bütün bölümlerine
ilişkin bağımsız eserler kaleme almıştır

Râzî felsefesini karakterize eden beş ezelî ilke (el-kudemâû’l-hamse) adını verdiği bir sistemle açıklamaya çalışır. Harranlı Sâbiî ve Antik Yunan düşünürlerinden yararlanarak ortaya koyduğu iddialarına karşı Râzî, ısrarla kendisine ait olduğunu savunduğu (Ebû Hâtim er-Râzî, 2003: 88) sistemin temel unsurları Yaratıcı (el-bâri), nefis (küllî nefis), heyûlâ (şekilsiz ilk madde), hâlâ (boşluk, mutlak mekân) ve dehr (mutlak zaman) olarak belirlemiştir.

Dördüncü ilke olarak Râzî mutlak mekândan (hâlâ) söz eder. Ezelî ve pasif ilke konumundaki atomların yahut heyûlânın aynı zamanda hacmi de söz konusu olduğuna göre onun bir mekânda bulunduğunun kabul edilmesi gerekir. Bu itibarla Râzî biri küllî-mutlak diğeri cüz’î-izafî (göreli) olmak üzere iki ayrı mekândan söz eder. “İçinde hiçbir nesne bulunmayan boşluk” demek olan mutlak mekân, ezelî olan heyûlânın varlığıyla birlikte düşünülmek durumunda olan uzaydır (fezâ). Herhangi bir cisimle ilişkili olmayan mutlak mekân ezelî ve sonsuz olup işaretle gösterilemez. Küp biçiminde istiflenmiş nesneler dağıldıktan sonra
işaret edilebilecek bir küp bulunmadığı halde küp kavramının zihinde kalması gibi, mutlak mekân da yalnızca akıl tarafından düşünülebilir. İzafî mekân ise yer kaplayan nesneyle ilişkili olup nesnenin varlığıyla var, yokluğuyla yok olur. Şu
halde mutlak mekân âlemin yaratılışından önce ezelî bir ilke olarak bulunduğu halde, bir nesnenin kapladığı yer yahut hacim demek olan izafî mekân ezelî değil, cisimler âleminin varlığına bağlı olarak ortaya çıkan bir kavram olmaktadır (Ebû Hatim er-Râzî, 2003: 92).

Kindî felsefe tarihi bakımından olduğu kadar ilim tarihi bakımından da öncü bir isimdir. Sözgelimi; yazdığı bir risalede ilk ve ortaçağda demir ve bakır gibi madenleri iksirler yoluyla altına ve gümüşe çevirmeyi amaçlayan ve asırlarca süren istismarlara yol açan simyanın, bir aldatmaca ve sözde ilim olduğunu ortaya koşmuş olması önemlidir. Ayrıca ışığın yayılma ve yansımasıyla yanan/yakan aynaların yapımına dair eserleriyle de optik alanında öncü olmuştur.

Artarak devam eden verimli çalışmaların ürünü olan eserlerin sığmaması
üzerine sürekli genişletilen Hizânetü’l-hikme, nihayet halife Me’mûn (809-833)
döneminde Beytülhikme (Felsefe Evi) adıyla anılan bağımsız bir kuruma dönüştürülür (830). Bu merkeze kitap temin etmek üzere büyük harcamalar yapılarak
o devrin değişik ilim ve kültür merkezlerine özel heyetler gönderilmesi yanında,
hükümdarlar seviyesinde yazışmaların yapıldığı da kaynaklarda belirtilmektedir.
Bütün bu çalışmalar için yapılan harcamalar ve sarf edilen emekler, kısa sürede
bereketli ürünler vermiş; Antik ve Helenistik dönemin felsefe birikimi daha çok
Yunanca ve Süryaniceden hareketle Arapçaya aktarılmış ve İslam dünyasının ilk
filozofu olan Kindî de bu kadro içinde yetişmiştir. Beş yüz yılı aşkın bir süre boyunca feyizli bir kaynak olma işlevini koruyan bu önemli ilim ve kültür merkezi
1258’de Moğol istilâsında yakılıp yıkılmıştır. Doğru cevap A seçeneğidir.

Kindî, felsefeyi “insan sanatlarının en üstünü ve en değerlisi” olarak görür. O, bu disiplini eski Yunan’ın iki büyük filozofu Platon ve Aristoteles’in Arapça’ya tercüme edilen eserleri ile Plotinus’un Enneadlar adlı kitabının IV-VI. bölümlerinin Esulucya adıyla Arapça’ya yapılan çevirisi üzerinden tanımış; kendisi de aynı konuda İlk Felsefe Üzerine (Kitâb fi’l-felsefeti’l-ûlâ) adıyla bir eser kaleme almıştır.