ORTA DOĞUDA SİYASET

1957’de yayımlanan Eisenhower Doktrini âdeta ABD’nin bölgedeki yeni rolünün altını çizmektedir. Doktrine göre kendini tehdit altında hisseden her ülke Amerikan ekonomik ve askerî yardımına başvurabilecektir. Buradaki asıl amaç ise Mısır ve Suriye gibi ülkelerin SSCB ile yakınlaşmalarını engelleyerek, uluslararası komünizmin Orta Doğu’da etkisini arttırmasının önüne geçmektir. Doktrinin hayata geçirilmesi sürecinde ilk deneme ise Lübnan’da olmuştur.

Dönemin siyasal retorikleri çerçevesinde petrol kaynaklarının Osmanlı Devleti egemenliği altında olması, Büyük Güçlerin Orta Doğu siyasetini değiştirmek için statükonun farklılaştırılması yolundaki politikalarını ön plana çıkarmıştır. Nitekim Fransaİngiltere arasında, gizlice yapılan ve Osmanlı Devleti topraklarının paylaşılmasını hedefleyen tarihî Sykes-Picot Antlaşması ve Belfaour Deklarasyonunun, Orta Doğu’nun önemli gelişmelerinden birisi olduğunu belirtmek gereklidir. Doğru cevap D'dir.

İngiltere, Orta Doğu bölgesindeki hayati çıkarlarını gözeterek 1877-1878 OsmanlıRus Savaşından yenik çıkması üzerine Avrupa dengesinin Rusya lehine bozulmasını önlemek maksadı ile takip ettiği geleneksel Türkiye’ye destek politikasını 1878 Berlin Kongresi sonrasında değiştirmiştir. İngiltere, Balkanlarda Slav milliyetçiliğini harekete geçirmek sureti ile bu halkların ayaklanmalarını ve bağımsızlık hareketlerine destek sağlamıştır. Londra, 1829’da Yunanistan’ın bağımsızlığını kazanılması ile bağlı kalmayıp 1912-1913 Balkan Savaşları esnasında Yunanistan’a askerî ve siyasi yardım temin etmiştir. Ayrıca, Türk deniz gücünü zayıflatmak maksadı ile parası ödenmesine rağmen Sultan Reşat ve Sultan Osman adı verilen iki dretnot sınıfı savaş gemisine ambargo uygulayarak, Ege Denizi’nde üstünlüğün Yunanistan’a geçmesini sağlamıştır. Nihayet, Londra son tahlilde Yunan Ordusu’nun mutlak yenilgisi ile sonuçlanan 1919 Anadolu işgaline destek temin etmiştir. Doğru cevap B'dir.

İngiltere’nin Orta Doğu’da I. Dünya Savaşı öncesi hazırlanan ve Sovyet Devrimi sonrasında Lenin tarafından açıklanan Anadolu gizli paylaşım planlarında Rusya ile Boğazların kontrolü esasa bağlanmıştır. Bu doğrultuda, Kafkaslar bölgesinde Osmanlı Ordusuna karşı Ermeni ayaklanması desteklenmiştir. Doğru cevap C'dir.

İngiltere, deniz egemenliğini Hint Okyanusu’na kadar garanti altına almayı hedef edinmiştir. Öte yandan, Doğu Akdeniz’in güvenliğini sağlayan Süveyş Kanalı vasıtası ile Mısır- Hindistan deniz ticaret hattının açık tutulması için, Osmanlı İmparatorluğu’nu tasfiye ederek Londra’nın çıkarlarını kayıtsız şartsız destekleyecek küçük devletler kurulmasının sağlanması politikasını başlatmıştır. Bu maksatla, İngiliz ekonomisi için hayati önemi haiz bulunan Arap yarımadasındaki petrol kaynaklarının elde edilmesinde Arap milliyetçiliği Osmanlı devletine karşı ideolojik ana eksen olarak kullanılmıştır. İngiltere XIX. yüzyılın başından itibaren, Orta Doğu’ya gönderdiği misyonerler, istihbarat ajanları, siyasi şarkiyatçılar, arkeologlar, vasıtası ile bir yandan bölgede petrol kaynaklarını ararken diğer yandan Hilafet’in Osmanlı yönetiminden alınarak, kendi kontrolü altındaki Arap devletlerine devrini amaçlamıştır. Sultan Abdülhamit, bu tehlikeyi zamanında tespit ederek, İngiltere’yi güçlü bir Osmanlı hilafetinin İngiliz çıkarlarına hizmet edeceğini ikna etmeye çalışmıştır. Osmanlı Sultanı Abdülhamit, İngiltere ve Fransa’nın Doğu Sorununu” kesin bir çözüme ulaştırmak için Osmanlı topraklarını kendi aralarında paylaşmaya hazırlandıklarını öngörmüştür. Doğru cevap A'dır.

Rusya, Büyük Güçler mücadelesinde. XIX. yüzyılda, İngiltere ile Hindistan yarımadası ve bölgenin kontrolünü içeren Great Game - Büyük Oyun teorisi içinde rekabet hâlinde olmuştur. Doğru cevap E'dir.

Rus modernleşmesini başlatan Çar Petro’nun Orta Doğu’ya “Açılan Koridor” olarak Karadeniz ve Türk Boğazları’na hâkimiyet kurmak sureti ile İstanbul’un kontrolünü amaç edinen bir politikayı benimsediği ifade edilebilir. Nitekim 1696-1711 yılları arasında devam eden Osmanlı-Rus güç mücadelesi; Rus Donanması’nın Karadeniz’i kontrolü ile sonuçlanmıştır. Rusya, Osmanlı İmparatorluğu ile mücadelesinde 1853 Kırım Harbi’nde aldığı yenilgiye rağmen, 1877 Harbi ile kazandığı prestiji, Balkanlar ve Kafkasya’ya taşımayı başarmıştır. Ancak Çar Petro’nun hedeflediği Karadeniz’e askerî deniz üslerini kurup Osmanlı donanması’nın zayıflatılmasından sonra, İran Körfezi ve Hindistan su yolunun kontrolünde “Pan Slavizm” ve “Ortodoks” ideolojiyi müştereken derinleştirmekte araç olarak kullanmayı hedeflediği unutulmamalıdır. Doğru cevap C'dir.

Sovyet dış politikası, Büyük Güçler mücadelesinde Orta Doğu dengelerinin belirlenmesinde başat unsur olarak yer almıştır. Orta Doğu krizinin asli sebebi olarak gösterilen Arap İsrail uyuşmazlığı, Sovyet yaklaşımına göre esasında İngiltere ve ABD’nin ortaklaşa politikalarının bir sonucudur. Bir başka ifade ile Londra’da hayata geçirilen Balfour Deklarasyonu ile Orta Doğu’da Filistin toprakları üzerinde bağımsız İsrail devletinin kurulmasını planlayarak İngiltere emperyalist çizgisini devam ettirmiştir. Ancak, İngiltere, II. Dünya Savaşı sonrasında uğradığı güç kaybını da dikkate alarak, ABD’yi projeye dahil etmiştir. Doğru cevap A'dır.

Soğuk Savaş’ın sona ermesi ile birlikte Orta Doğu coğrafyasındaki etkisi zayıflayan Rusya, 2002 yılından bu yana Müslüman ülkeler ile yeniden yakınlaşarak bölgeye geri dönüş yapmaya başlamıştır. Rusya’nın bu dönemde bölgeye olan ilgisinin ana nedeni Çeçen savaşçıların Arap dünyasındaki desteğini kesme isteği olarak ön plana çıkmıştır. Doğru cevap E'dir.

Rusya’nın Orta Doğu politikasının en önemli amaçları şu şekilde özetlenebilir,

Doğru cevap B'dir.

Moskova, İran-Irak Savaşı’nda önceleri Irak’ı desteklemişken 1987’de ani bir kararla İran tarafına geçmiştir. 1989 yılında Rusya ve İran MIG-29 ve Su-24 gibi askerî teknolojiyi İran’a satması konusunda anlaşmaya varmışlardır. 1990 ve 1991 yıllarında İran’ın Rus askerî teknolojisine bağımlılığı artmıştır. (Freedman, 2006:270). Askerî teknolojiye ilaveten Rusya, İran’a nükleer teknoloji de satmaya başlamıştır. Diğer taraftan ABD’nin muhalefetine rağmen 1997 yılında Gazprom, İran Körfezi’nde doğal gaz rezervlerinin keşfi ve işletilmesine yönelik projeler başlatmıştır. Doğru cevap D'dir.

Sovyetler döneminde Orta Doğu bölgesindeki hâkimiyet politikasını doktrin olarak “Sömürge ve Yarı Sömürge Halkların Özgürleştirilmesi”ne dayandırmıştır. Buna göre, emperyalist Batı Sömürgeciliğinden kurtulmak için Marksist-Leninist ideolojiye dayalı bağımsızlık savaşlarının işçi sınıfı tarafından gerçekleştirilmesi gerektiğini ileri sürmüştür.

Sovyetler döneminde Orta Doğu bölgesindeki hâkimiyet politikasını doktrin olarak “Sömürge ve Yarı Sömürge Halkların Özgürleştirilmesi”ne dayandırmıştır. Buna göre, emperyalist Batı Sömürgeciliğinden kurtulmak için Marksist-Leninist ideolojiye dayalı bağımsızlık savaşlarının işçi sınıfı tarafından gerçekleştirilmesi gerektiğini ileri sürmüştür. Bu maksatla, 1928’de gerçekleştirilen 6. Komintern Toplantısı ve sömürgeci emperyalist güçlere karşı “Birleşik Cephe” oluşturulmasına karar verilmiştir.

SSCB yönetimi ayrıca Mısır’a askerî silah yardımını başlatmış ve Orta Doğu dengelerinin şekillenmesinde Arap ülkeleri yanında yer almıştır. Bu noktadan hareketle İngiltere, Fransa ve İsrail’in ortaklaşa organize ettikleri 1956 Süveyş Kanalı harekatında, Mısır’ın yanında yer alarak bu ülkeye askerî ve siyasal destek sağlamıştır. Sovyetler aynı zamanda Cezayir’in bağımsızlığını kazanmasında, Irak ve Suriye’de Baas partisinin iktidarı ele geçirmesinde önemli rol oynamıştır.

ABD’yi endişeye sevk etmiştir. Rusya’nın Orta Doğu politikasının en önemli amaçları şu şekilde özetlenebilir:

• Bölgedeki ABD etkisinin kırılarak Rusya etkisinin artırılması,

• Rusya’nın bölge ülkelerinin askerî savunma pazarını sahip olduğu yüksek askerî teknoloji ile kontrol edilmesinin sağlanması,

• Orta Doğu ticari pazarında ham madde ve nükleer enerji gibi alanlarında ön alınması,

• Dünya enerji pazarında monopolist hâkimiyetin güçlendirilmesi ve bu suretle geçmişte nükleer silahlar ve komünist ideolojinin araç olarak kullanılması yerine Rusya’nın enerji silahı ile dünya politikalarında yeniden söz sahibi olması için OPEC ile yakın politikalar yürütülmesi,

• Bu maksatla Orta Doğu bölgesinde gaz ve petrol rezervlerinin pazarında Rus şirketlerinin ve mühendislerin yer almasının temin edilmesi ile Rus vatandaşlarına yeni istihdam alanları yaratılması,

• ABD ve AB’den farklı olarak bölgede istikrarın sağlanması,

• Kremlin’in değişen konjonktüre bağlı olarak Orta Doğu’da ABD hegemonyasını kırmak, bu konuda gerekirse Çin ile kısıtlı ortaklıklar yürütülmesi, • ABD’nin Körfez ülkeleri ile Suudi Arabistan’a yüksek teknolojiye sahip silah satışları ile güç dengesini bozmasına karşı tedbirler geliştirmek

• Arap Baharı’nda Suriye Krizi ile tırmanan Sünni-Şii ihtilafında, ABD’nin Suudi Arabistan,-Körfez ülkeleri, Mısır ile kurduğu ortaklığa karşı, İran-Irak ve Suriye ile Şii İttifakı derinleştirmek, bu konuda özelikle Irak Savaşı sonrası yükselen ABD karşıtlığına destek vermek,

• Kültürel açıdan ılımlı Arap devletleri ile iş birliği sayesinde Rusya sınırları içinde yaşayan Müslüman nüfus ile iletişimin derinleştirilmesi,

• Orta Doğu’daki güvenlik sorunlarının Kafkasya ve Orta Asya bölgesine sıçramasının önlenmesi maksadı ile İslami radikalizmin neden olduğu yayılan terörizmin Rusya ulusal güvenliğini tehlikeye düşürmesinin etkisiz hâle getirilmesi,

• İsrail ile dengeli ekonomik ve siyasal iş birliği geliştirilmesi, bu maksatla Rus Yahudileri ve İsrail’e göç eden Yahudiler arasında yeni ortaklıklar kurulması,

• Filistin sorunu ve Orta Doğu Barış Süreci’nde Moskova’nın etkinliğinin muhafazası,

• Orta Doğu’da Ortodoks halkların hamiliğinin Moskova ve Kudüs Patrikliği ile yürütülmesi.

Rusya, İran’ın nükleer programı ile ilgili problemlerin diplomatik yollarla çözülmesinden yana tavır almaktadır. Rusya, hâlen Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi daimi üyesi sıfatı ile sorunun çözümüne yönelik kurulan, 5 daimi üye ve Almanya’dan oluşan (5+1) grup çalışmaları çerçevesinde çabalarını sürdürmektedir.

1957’de yayımlanan Eisenhower Doktrini âdeta ABD’nin bölgedeki yeni rolünün altını çizmektedir. Doktrine göre kendini tehdit altında hisseden her ülke Amerikan ekonomik ve askerî yardımına başvurabilecektir. Buradaki asıl amaç ise Mısır ve Suriye gibi ülkelerin SSCB ile yakınlaşmalarını engelleyerek, uluslararası komünizmin Orta Doğu’da etkisini arttırmasının önüne geçmektir. Doktrinin hayata geçirilmesi sürecinde ilk deneme ise Lübnan’da olmuştur.

Birleşik Devletlerin 2000li yılların başında izlemekte olduğu Orta Doğu politikalarını etkileyen ve bu politikaları kökünden değiştiren olay 11 Eylül 2001 tarihinde Dünya Ticaret Merkezi ve Pentagon’a yolcu uçaklarıyla gerçekleştirilen terör saldırılarıdır.

11 Eylül 2001’de New York’a yapılan saldırılar çoğunluğu yeni muhafazakârlardan oluşan Bush Yönetimi’nin bölgeye bakışını değiştirmiştir. Yeni yaklaşım dâhilinde Kuzey Kore, İran, Irak haydut devletler olarak ilan edilmiştir.

Askerî Birliklerin Durumu Antlaşması’nın “Amerika’nın Irak’tan çekilmesi” başlıklı hükmünde şu ifade yer almaktadır: “2011’in 31 Aralık günü tüm Amerikan kuvvetleri Irak kara, deniz ve hava sahasından çekilmiş olmalıdır.” Bu antlaşma 27 Kasım 2008 tarihinde geçerlilik kazanmıştır.