ORTA DOĞUDA SİYASET

TÜRKİYE’NİN İSRAİL-FİLİSTİN POLİTİKASI
İsrail’in, ABD’nin ve birçok başka Batılı ülkenin diplomatik ve askerî desteğini almış
bir bölgesel güç olarak Orta Doğu sorunlarının çoğunda doğrudan ya da dolaylı
etkisi olan bir ülke olduğu dikkate alınırsa Türkiye’nin İsrail-Filistin politikalarının
incelenmesine bu konunun, Ankara’nın bütün Orta Doğu politikasının şekillenmesini temelden ilgilendiren bir özelliğe sahip olduğu tespitiyle başlamak doğru
olacaktır. Türkiye’nin İsrail ile ilişkileri ve Filistin sorununa yaklaşımı, onun İran
ve Mısır’la ilişkilerini, Irak ve Suriye’yle arasındaki sorunları, Suudi Arabistan ve
Körfez’deki diğer zengin Arap ülkeleriyle iş birliği imkânlarını ve Lübnan’daki ara
buluculuk çalışmalarını doğrudan etkilemektedir. Türkiye’nin İsrail-Filistin sorununa yönelik politikasının temel özellikleri olarak aşağıdaki unsurlar sıralanabilir:
1. Türkiye’nin İsrail devletiyle ilişkileri ve bu bağlamda İsrail ile Filistinliler ve
diğer Arap devletleri arasındaki sorunlara yaklaşımında önemli inişler ve
çıkışlar yaşanmıştır. Bazı dönemlerde İsrail yanlısı denebilecek politikalar
izleyen Ankara bazen de açık bir şekilde Arap ülkelerinden ve Filistin’den
yana bir tavır içerisinde olmuştur.
2. Türk-İsrail ilişkilerindeki bütün bu iniş-çıkışlara rağmen, Ankara 1949 yılında resmen tanıdığı İsrail ile diplomatik ilişkileri hiçbir zaman tamamen
kesmemiştir. İlişkilerin en sorunlu olduğu dönemlerde bile, bazı İslam ülkelerinin ısrarlı taleplerine rağmen İsrail devletiyle Türkiye arasındaki diplomatik ilişkiler düşük düzeyde de olsa devam etmiştir.
3. Türkiye’nin İsrail devletiyle ilişkileri ve bu çerçevede Filistin sorununa yaklaşımı çok kuvvetli bir şekilde ABD’nin etkisi altında kalmıştır. İsrail devletinin
kuruluşundan günümüze kadar geçen dönem, İkinci Dünya Savaşı sonrasında
bir süper güç olarak ortaya çıkan ABD’nin Orta Doğu’daki siyasal gelişmelerin şekillenmesinde çok etkin olduğu bir zaman aralığına karşılık gelmektedir.
Bu ülkedeki giderek etkinliğini artıran Yahudi lobisinin etkisi altında şekillenen
ABD’nin Orta Doğu politikaları, Washington’un bölgedeki müttefiklerinin görmezden gelemeyeceği ve kendi politikalarını şekillendirirken hesaba katmaları
gereken bir faktör olmuştur. Orta Doğu’daki müttefiklerinden İsrail yanlısı politikalarına uyum bekleyen Amerikan yönetimi, Ankara’nın İsrail-Filistin sorununa yaklaşımının da kendi beklentileri doğrultusunda olmasını sağlamaya
çalışmış ve Türkiye’yi İsrail ile ilişkilerini geliştirme konusunda teşvik etmiştir.
4. Türkiye, İsrail konusunda, ABD etkisi altında olmayan, kendi bağımsız politikalarını izlediği ölçüde Arap ülkelerinin çoğu ve İran tarafından “güvenilebilecek” ve iş birliği yapılabilecek bir partner olarak görülmüştür. Buna karşılık, Ankara’nın İsrail-Filistin sorununa yaklaşımı ABD ile paralel olduğu
dönemlerde bölgedeki Müslüman ülkelerinin Türkiye’ye yönelik politikaları
“şüpheci” olmuştur. Türkiye’nin, ABD politikalarına ters olarak, İsrail’in saldırgan politikalarına karşı çıkması, yayılmacı yerleşim politikalarına yönelik sert eleştirileri, Batılı ülkelerin terörist örgüt olarak gördüğü Hamas ile
görüşüp onu El-Fetih ile barışa teşvik etmesi ve İsrail’in Gazze ablukasına karşı eylemlere destek vermesi ise onu bölgedeki Müslüman halklar ve yönetimlerin çoğu nezdinde, Orta Doğu politikalarını kendi bağımsız iradesiyle belirleyen “güvenilir” ülke kılmıştır.
Türkiye’nin İsrail ve Filistin’e yönelik politikasının temel niteliklerini yansıtan
bu genel tespitlerin ardından bu politikanın tarihsel gelişiminin incelenmesine
geçildiğinde, ilk olarak Ankara’nın İsrail devletinin kurulması sırasında izlediği
politikaya bakmak gerekir. 1947 yılındaki Filistin’in bölünmesini öngören BM
Genel Kurulu kararına Arap ülkeleriyle birlikte ret oyu kullanan Türkiye, Soğuk
Savaş’ın getirdiği güvensiz ortamda ABD’ye yakınlaşmasının bir sonucu olarak İsrail-Filistin sorunu konusundaki politikasını bu ülkenin çizgisine getirmiştir. Bu
çerçevede 1948 yılında kurulan İsrail devletini 28 Mart 1949 tarihinde tanıyarak
bu devletin meşruiyetini kabul eden ilk Müslüman devlet olmuş, bundan yaklaşık
bir yıl sonra, 1950 yılının Mart ayında iki ülke arasında elçiler düzeyinde diplomatik ilişki kurulmuştur.

Doğru cevap D şıkkıdır.

İslam Konferansı Örgütü, Eylül 1969’da Fas’ın Başkenti Rabat’ta toplanan İslam ülkeleri tarafından kurulan uluslararası bir kuruluştur. Örgütün adı 38. Dışişleri Bakanları Toplantısında alınan kararla adı İslam İşbirliği Teşkilatı (IIT) olarak değiştirilmiştir. Türkiye’nin kurucuları arasında yer aldığı örgütün 57 üyesi vardır. Merkezi Cidde’de bulunmaktadır. Zirve, dışişleri bakanları konferansı, genel sekreterlik, daimi komiteler, bağlı kuruluşlar ve destekleyici kuruluşlar şeklinde bir yapıya sahiptir.
2005’ten bu yana Genel Sekreterliğini Türkiye’den Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu yürütmektedir. 13. Zirvenin 2016’da Türkiye’de yapılması kararlaştırılmıştır.

Doğru cevap A şıkkıdır.

1979 yılında dönemin Başbakanı Bülent Ecevit’in resmî davetlisi olarak Türkiye’ye gelen FKÖ Lideri Yaser Arafat Ankara’daki FKÖ Temsilciliğini resmen açmıştır (SDE, 2011: 9).

Doğru cevap E şıkkıdır.

ABD yanlısı politikaları nedeniyle Irak’taki darbeyi ciddi bir tehdit olarak algılayan Türkiye, General Kasım yönetimini Sovyetler Birliği’nin bölgedeki nüfuzunu artırma yönünde bir girişim olarak değerlendirmiştir. Bu çerçevede ABD’ye daha da yakınlaşan Ankara, Irak’ın ayrılmasının Bağdat Paktı’nın sona ermesine yol açmaması için çaba sarf etmiş ve bu ittifakın adı CENTO’ya dönüştürülerek merkezi Ankara’ya taşınmıştır (Bağcı, 1990: 96-99).

Doğru cevap B şıkkıdır.

“Çekiç Güç” adıyla da bilinen ancak resmî ismi 1996 yılına kadar Operation Provide Comfort (OPC) olan ve İncirlik üssünden havalanan Amerikan ve İngiliz uçaklarıyla denetlenen bu misyon, Irak merkezi hükûmetinin ülkenin kuzeyine hâkim olmasını engellemiş ve bölgede fiili bir Kürt devletinin oluşması sonucunu doğurmuştur.

Türkiye’nin 1950’li yıllardaki planların ardından 1964 yılında Fırat Nehri üzerinde Keban Barajı’nın inşasına başlaması Suriye tarafından kendi su kaynaklarını tehdit eden bir gelişme olarak algılanmış ve iki ülke arasında gerginliğe yol açmıştı.

1948 yılında kurulan İsrail devletini 28 Mart 1949 tarihinde tanıyarak bu devletin meşruiyetini kabul eden ilk Müslüman devlet olmuş, bundan yaklaşık bir yıl sonra, 1950 yılının Mart ayında iki ülke arasında elçiler düzeyinde diplomatik ilişki kurulmuştur.

1969’da Mescid-i Aksa’nın bir Yahudi fanatik tarafından yakılması diğer İslam ülkelerinde olduğu gibi Türkiye kamuoyunda da İsrail karşıtı havayı artırmıştı. Bu yangın sonrasında İslami kutsal mekânların korunması için Suudi Arabistan ve Fas’ın başlattığı girişimleri Türkiye de desteklemiş ve bu girişimler sonrasında İslam Konferansı Örgütü kurulmuştur.

1980 yılında İsrail’in, Doğu Kudüs’ü ilhak ederek Kudüs’ü başkent ilan ettiğini açıklaması üzerine bu şehirdeki başkonsolosluğunu kapatan Türkiye, İsrail ile diplomatik temsil düzeyini maslahatgüzar seviyesinden ikinci kâtip derecesine indirmiştir.

İnsani Yardım Vakfı (İHH) tarafından organize edilen, aralarında Avrupa Parlamentosundan 15 milletvekilinin de bulunduğu 36 ülkeden 700’den fazla gönüllüyü ve 10 bin tonun üzerinde insani yardım malzemesini taşıyan 8 gemiden oluşan Gazze’ye Yardım Filosu’na 31 Mayıs 2010 tarihinde İsrail askerlerinin müdahalesi Türkiye ile İsrail arasında yeni bir krizin ortaya çıkmasına yol açmıştır. İsrail askerlerinin, uluslararası sularda bu gemiler arasında yer alan Mavi Marmara gemisine orantısız bir şekilde güç kullanmak suretiyle saldırması sonucu 9 Türk’ün şehit olması Türkiye’de çok büyük öfkeyle karşılanmıştır.

Sadabat Paktı, 8 Temmuz 1937’de Türkiye, İran, Irak ve Afganistan arasında imzalanan dörtlü saldırmazlık paktı olup Tahran’da Sadabat Sarayında imzalandığı için bu ismi almıştır. İmzacı devletler arasındaki sınır sorunlarının kalıcı şekilde çözülmesi ile ülkelerin bağımsızlıklarını vurgulama istekleri öne çıkmıştır. Taraflar birbirlerinin içişlerine karışmama, ortak çıkarları ilgilendiren konularda danışma, saldırıda bulunmama ve sınırlara saygı göstermeyi kabul etmişlerdir. Sadabad Paktı, 1979’da İran’daki yeni rejimin paktı feshettiğini ilan edene kadar hukuki varlığını korunmuştur.

Bağdat Paktı, 1955 yılında Türkiye, İran, Irak, Pakistan ve İngiltere arasında kurulan güvenlik ve savunma örgütüdür. Amacı Sovyetler Birliği’nin Orta Doğu’ya nüfuzunu engellemekti. 1958’de Irak’ın Paktan ayrılması üzerine merkezini Ankara’ya taşıyarak Merkezi Antlaşma Örgütü (CENTO) adını almıştır. 1979’a kadar devam eden Bağdat Paktı 1979’da İran ve Pakistan’ın ayrılmasıyla varlığı sona ermiştir.

D-8 (Developing Eight), Gelişmekte olan 8 ülke anlamındaki D-8 Türkiye, İran, Pakistan, Bangladeş, Malezya, Endonezya, Mısır ve Nijerya arasında N. Erbakan’ın önderliğinde oluşturulan bir organizasyondur. 15 Haziran 1997’de İstanbul’daki Devlet ve Hükümet başkanları toplantısında kuruluşuna karar verildi. Ekonominin bütünü alanlarında işbirliğinin geliştirilmesi ve koordine edilmesi amaçlanmıştır.

RCD (Ragional Cooperation for Development) Türkiye, İran, Pakistan arasında bölgesel işbirliğini güçlendirmek amacıyla, 1964’te İstanbul’da kurulmuştur. Ticarette Serbestliğin sağlanması, yakın işbirliğinin kurulması, posta tarifelerin indirilmesi, taşımacılığın geliştirilmesi; ulaştırma alanında işbirliği ve ortak yatırımların geliştirilmesi gibi amaçları vardı. Bazı karma işletmeler kurulmuşsada başarılı olamamıştır. 1980’de CENTO’nun feshi ile sona ermiştir.

D-8 (Developing Eight), Gelişmekte olan 8 ülke anlamındaki D-8 Türkiye, İran, Pakistan, Bangladeş, Malezya, Endonezya, Mısır ve Nijerya arasında N. Erbakan’ın önderliğinde oluşturulan bir organizasyondur. 15 Haziran 1997’de İstanbul’daki Devlet ve Hükümet başkanları toplantısında kuruluşuna karar verildi. Ekonominin bütünü alanlarında işbirliğinin geliştirilmesi ve koordine edilmesi amaçlanmıştır.

Tahran Anlaşması: 17 Mayıs 2010 tarihinde uzun görüşmeler sonunda Türkiye, İran ve Brezilya arasında imzalanan Tahran Anlaşması ile İran nükleer sorununun çözümü konusunda bir fırsat doğuyordu. Türkiye ve Brezilya’nın ara buluculuğunda Tahran yönetimi, kendi çalışmaları için ihtiyaç duyduğu 120 kilogram daha yüksek oranda zenginleştirilmiş uranyum karşılığında, kendi sahip olduğu düşük oranda zenginleştirilmiş 1200 kilogram uranyumu aracı Türkiye’ye teslim etmeyi kabul ediyordu.

İslam Konferansı Örgütü, Eylül 1969’da Fas’ın Başkenti Rabat’ta toplanan İslam ülkeleri tarafından kurulan uluslararası bir kuruluştur. Örgütün adı 38. Dışişleri Bakanları Toplantısında alınan kararla adı İslam İşbirliği Teşkilatı (IIT) olarak değiştirilmiştir. Türkiye’nin kurucuları arasında yer aldığı örgütün 57 üyesi vardır. Merkezi Cidde’de bulunmaktadır. Zirve, dışişleri bakanları konferansı, genel sekreterlik, daimi komiteler, bağlı kuruluşlar ve destekleyici kuruluşlar şeklinde bir yapıya sahiptir. 2005’ten bu yana Genel Sekreterliğini Türkiye’den Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu yürütmektedir. 13. Zirvenin 2016’da Türkiye’de yapılması kararlaştırılmıştır.

Türkiye’nin artan baskıları karşısında, özellikle Mısır ve İran’ın ara buluculuk çabaları sonucu Şam yönetimi taviz vermeye yanaşmış ve 20 Ekim 1998 tarihinde “Ekim Krizi” olarak adlandırılan Türkiye-Suriye krizini sona erdiren Adana Mutabakatı imzalanmıştır.

Türkiye’nin 1973 yılında Fırat üzerinde Karakaya Barajı’nın inşasına başlaması ve 1980’lerin başında ise Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) çerçevesinde Fırat ve Dicle nehirleri üzerinde çok daha büyük baraj ve sulama projeleri geliştirmesi, özellikle alternatif su kaynakları Irak kadar fazla olmayan Suriye ile ilişkilerin iyice bozulmasına yol açmıştır. Şam yönetimi, Türkiye’nin bu projelerde fazla ilerleme kaydedip Fırat sularından çok fazla bir kısmını kullanmaya başlamasından önce Ankara ile suların paylaşımı konusunda bir anlaşma imzalamak suretiyle kendi payına düşecek miktarı garanti altına almayı amaçlamaktaydı. Türkiye ise bu nehrin sularına duyduğu ihtiyacın gelecekteki nüfus artışı ve yeni projelerle artacağı düşüncesiyle Suriye ile bir paylaşım anlaşması yaparak “kendi suyu” üzerindeki haklarından vazgeçmek istemiyordu. Suriye’nin bu konudaki temel tezi “taksim” (sharing) anlayışına dayanmakta iken, Türkiye tezini “tahsis” (allocation) ilkesi üzerine oturtmaktaydı.

1990’lı yılların ikinci yarısında Suriye’nin PKK’ye olan desteğini sona erdirmeye kararlı olan Türkiye, Şam yönetimine baskısını artırmış, 1998 Ekim ayına gelindiğinde bu baskılar iki ülke arasında ciddi bir savaş riskine yol açmıştır. Bu tarihlerde Ankara’dan cumhurbaşkanı, başbakan ve genelkurmay başkanı ağzından gelen, “Türkiye’nin sabrının taştığı, artık boş sözlerle kaybedecek vakti olmadığı ve Suriye’ye karşı misilleme hakkını her an kullanabileceği” yönündeki açıklamalar artık yolun sonuna gelindiğini gösteriyordu (İnat, 2000: 82-89) Türkiye’nin artan baskıları karşısında, özellikle Mısır ve İran’ın ara buluculuk çabaları sonucu Şam yönetimi taviz vermeye yanaşmış ve 20 Ekim 1998 tarihinde “Ekim Krizi” olarak adlandırılan Türkiye-Suriye krizini sona erdiren Adana Mutabakatı imzalanmıştır.Üç bölümden oluşan mutabakatın, Suriye’nin henüz Türkiye ile ikili görüşmelerden önce Mısır kanalıyla Ankara’ya iletmiş olduğu sözlerin yer aldığı ilk kısmında, Öcalan’ın artık Suriye’de olmadığı ve bir daha ülkeye girişine izin verilmeyeceği, Suriye’deki PKK kamplarının artık aktif olmasına izin verilmeyeceği ve ülkede tutuklanan çok sayıda PKK teröristinin listesinin Türkiye’ye verileceği ifade edilmekteydi. İkinci kısımda Türk ve Suriyeli yetkililerin 19-20 Ekim’de yaptıkları ikili görüşmelerde kararlaştırdıkları hususlar yer almıştır. Buna göre, Suriye’nin artık hiçbir şekilde topraklarını Türkiye’nin güvenliği ve istikrarına karşı eylemlerde kullanılmasına izin vermeyeceği, Suriye’nin PKK’yi bir terörist örgüt olarak tanıdığı ve hem PKK’nin hem de onun yan örgütlerinin topraklarında faaliyet göstermesine izin vermeyeceği karara bağlanmıştır. Mutabakatın üçüncü bölümünde ise önceki bölümlerde kararlaştırılan hususların denetimine ilişkin düzenlemeler yer almıştır. Bu çerçevede, hızlı bir şekilde iki ülkenin yüksek düzeyli güvenlik otoritelerini birbirine bağlayan bir doğrudan telefon hattı oluşturulması, konuyla ilgili olarak karşılıklı iki özel temsilci atanması ve PKK’ye karşı alınan tedbirlere Lübnan’ın da dahil edilmesi kararlaştırılmıştır (İnat, 2000: 90-91)