ORTA DOĞUDA SİYASET

1956 Süveyş Krizi / İsrail’in Mısır’a Saldırı
1967 Savaşı’na kadar Orta Doğu’da en önemli gelişme 1952’de Mısır’da darbeyle monarşiye son verilmesinin ardından 1954’te bütün denetimi ele geçiren
Nâsır’ın darbenin yıl dönümü olan 26 Temmuz 1956’da Süveyş Kanalı Şirketini
millîleştirdiğini açıklaması olmuştur.
Asvan Barajı projesinin finansmanı için gerekli olan 1.3 milyar doların yaklaşık 400 milyon dolarlık kısmının ABD ve Dünya Bankası tarafından finanse edilecek olmasına karşılık Nâsır’ın bağlantısızlık politikasına kayması, Doğu
Bloku’yla yakın bir ilişki içinde olması, 1955 Eylül’ünde yapılan bir anlaşmayla
Çekoslovakya’dan silah satın alması ve 1956 Mayıs’ında Çin’i tanıması dolayısıyla
19 Temmuz’da İngiltere 20 Temmuz’da ABD yaptıkları açıklamada Asvan Barajı
projesinin mevcut şartlar altında finansmanının mümkün olmadığını belirtmişlerdir. Bu gelişme üzerine Nâsır, barajın inşası için gerekli finansmanı sağlamak
amacıyla uluslararası krize yol açan Kanal Şirketini millîleştirme yoluna gitmiştir.
1956 Ekim’ine kadar söz konusu uluslararası girişimlerden bir sonuç alınmaması
üzerine İsrail, Fransa ve İngiltere 29 Ekim’den itibaren başta Kanal bölgesi olmak
üzere Mısır’ın önemli noktalarını işgal ettiler. Ancak Sovyetler Birliği’nin oldukça
sert tepki göstermesi üzerine bu devletin bölgede politik bir üstünlük elde etmesinden çekinen ABD’nin İngiltere ve Fransa’ya baskı yapması üzerine bu devletler BM kararlarına uyarak 6 Kasım’da güçlerini işgal ettikleri bölgelerden çektiler.
Savaştan askerî anlamda başarısızlıkla çıkmasına rağmen Nâsır, tüm Arap dünyasında büyük bir prestij elde etmişti.

Doğru cevap A şıkkıdır.

1967 Savaşı/ 6 Gün Savaşı
İsrail’in 5 Haziran 1967’de saat 7:45’teki saldırısıyla başlayan ve Altı Gün Savaşı
olarak bilinen savaş Mısır tarafından fark edildiğinde saatler 10:35’i göstermekteydi. Mısır’ın hava gücü daha henüz yerde iken etkisiz hâle getirilmiş ve devre
dışı bırakılmıştı. Bundan sonra söz konusu olacak olan bir kara harekâtı bir hava
savunmasından yoksun ve İsrail saldırılarına karşı korumasız hâlde yürütülecekti.
Bu da özellikle Sina gibi coğrafik konumu dolayısıyla savunma imkânlarının daha
kısıtlı olduğu bir bölgede yürütülen savaşta Mısır askerî kuvvetlerinin ağır kayıplar vererek geri çekilmesini beraberinde getirecekti. Daha ilk saatlerde Mısır hava
kuvvetlerinin bu denli ağır kayıplar verdiğinden Suriye, Irak ve Ürdün’ün haberi
yoktu. Hatta Nâsır’ın kendisinin bile saatler sonra haberi olmuştu.
Hem ilk hava saldırısını gerçekleştirirken hem de İsrail’e yapılacak olası bir saldırıyı caydırmak amacıyla İngiliz ve Amerikan güçleri İsrail açıklarında bekletilerek bu ülkenin rahatça bütün hava ve kara gücünü saldırı amacıyla kullanmasına
olanak sağlanmıştı.

Doğru cevap E şıkkıdır.

1973 Ekim Savaşı
Suriye ve Mısır’ın ortaklaşa kararlaştırdıkları bir savaş planı uyarınca 6 Ekim
günü saat 14.00’te biri Suriye cephesinde diğeri Sina cephesinde olmak üzere iki
cephede başlatılan bir sürpriz saldırı ile 1973 Ekim Savaşı başlamıştır. Savaşın ilk
dört günü yani 10 Ekim’e kadar güneyde Mısır Sina’nın doğusuna zorlanmadan
geçer ve Bar Lev Hattı’na kadar olan toprak parçasını kontrol altına alırken kuzeyde Suriye de 1967’de kaybettiği toprakları geri aldığı gibi daha da ileriye geçmiş
ve her iki cephede İsrail’e ağır kayıplar verdirilmişti. Daha ilk gün Mısır Kanal’ın
doğusuna 200.000 asker geçirirken sadece 200 asker kaybetmişti. Aslında bu ilk
göstergelere bakıldığında Mısır, İsrail karşısında şaşırtıcı bir başarı göstermişti.
Ayrıca Mısır’ın amacı daha ileriye gitmekten ziyade belli bir hatta durarak İsrail’i
barışa zorlamaktı. Kanal’ın doğusuna geçerek 13 km’lik bir hat boyunca sınırlı
bir bölgeyi denetimi altına alarak burada durumunu sağlamlaştırmayı düşünen
Mısır, bir kısım toprakların geri alınmasını kendi prestiji için de yeterli görmekte ve uluslararası diplomasinin harekete geçmesini bekleyerek daha ileri gitmeyi gerekli görmemekteydi. Suriye’nin amacı Mısır’ınkinden farklı olmuş 1967’de
kaybettiği bütün toprakları geri almayı amaçlamış ve bu hedefine de ulaşmıştı.
İsrail’in 8 Ekim’de kuzeyde Suriye’nin ilerlemesini durdurması üzerine gelişmeler
hiç de Mısır’ın düşündüğü gibi olmamış ve Mısır’ın bu politikasından dolayı da
zaman kazanan İsrail kuvvetleri 10 Ekim’den itibaren toparlanarak önce kuzey
cephesinde dengeyi sağlamış, ağır kayıplar vermesine karşılık 11 Ekim’de hava üstünlüğünü tekrar ele geçirmesiyle beraber aynı gün karadan ilerleyerek Golan’ı almış, Hermon dağını aşarak Şam’ın 20 km yakınlarına kadar gelmiştir. 13 Ekim’de
Mısır cephesine dönen General Ariel Şaron komutasındaki İsrail kuvvetleri 16
Ekim’den itibaren Sina’nın kuzeyinden Süveyş’in batı yakasına geçmeyi başararak
güneye yönelmiş ve Mısır III. Ordusunu kuşatma altına alarak Kahire’yle bağlantısını kesmiştir. ( Cleveland; 1994: 337; Diller ve Moore, 1994: 32-33)
Diğer taraftan, 10 Ekim’de Irak, 13 Ekim’de ise Ürdün ve Suudi Arabistan savaşa katıldıklarını açıklamışlarsa da bunların savaşa girmeleri savaştaki cephe durumunda Araplar lehine bir değişiklik yapmamıştır.

Doğru cevap D şıkkıdır.

CAMP DAVİD SONRASI GELİŞMELER
Camp David Anlaşması’yla, 1967’de İsrail’e kaptırdığı topraklarını (Sina’yı) geri almayı garanti eden Mısır, bu defa Arap dünyasının tepkisiyle karşılaşmıştır. Özellikle 1979 Martında Mısır ile İsrail arasında diplomatik ilişkilerin kurulmasını
ve İsrail’in Sina’dan 1982’ye kadar aşamalı bir şekilde çekilmesini öngören barış
antlaşmasının imzalanması üzerine Mısır’ın Arap Birliğine üyeliği askıya alınmış
ve Arap Birliği’nin merkezi Kahire’den Tunus’a taşınmıştır.

Doğru cevap B şıkkıdır.

Fez Planı’nda ise şu noktalar üzerinde durulmuştu:
1. Kudüs dâhil, İsrail’in 1967’de işgal ettiği tüm topraklardan çekilmesi,
2. 1967’den sonra işgal edilen yerlerde kurulan yerleşim yerlerinin kaldırılması,
3. Kutsal yerlerde üç dinin dinsel törenlerinin özgürce yapılabilmesi,
4. Filistin halkının kendi kaderini belirleme hakkını ve tek meşru temsilcisi FKÖ önderliğinde ulusal haklarının vurgulanması,
5. Batı Şeria ve Gazze’nin altı aydan fazla süreyle BM gözetimi altında kalması,
6. Kudüs başkent olmak üzere bağımsız Filistin devletinin kurulması,
7. BM Güvenlik Konseyinin bölgedeki bütün devletlere bağımsız Filistin devleti dahil,
barışı garanti etmesi,
8. BM Güvenlik Konseyinin yukarıdaki kararların uygulanmasını garanti etmesi.

Doğru cevap C şıkkıdır.

FKÖ tarafından değerlendirilen bu kararın arkasından 12-15 Kasım 1988’de
Cezayir’de toplanan FKÖ, Filistin Ulusal Konseyi 1948 bölünme sınırlarını esas
alan ve başkenti Kudüs olan sürgünde bağımsız bir Filistin Devleti’nin kurulduğunu açıklarken geçici Filistin hükûmetinin Devlet Başkanının FKÖ Genel Sekreteri ve Yürütme Komitesi Başkanı Yaser Arafat ve Dışişleri Bakanının FKÖ’nün
Siyasal Bölüm Başkanı Faruk Kaddumi olması, geçici hükûmet üyelerinin, FKÖ
Yürütme Komitesi üyeleri ile Nayif Hawatmeh ve George Habbash’dan, yasama organının ise işgal altındaki kişilerin de katılımının sağlanması ile Filistin Ulusal Konseyi üyelerinden oluşması öngörülmüştü.

Arafat’ı dışlamaya çalışan Bush, 14 Mart’ta yaptığı açıklamada yakında tüm ayrıntılarıyla kamuoyunun bilgisine sunulacak olan “Yol Haritası” öncesi Filistin yönetimini müzakerelerde yer alması için yeni başbakanını belirlemesi ve “terörü”
durdurması konusundaki baskısını arttırmıştır. Başbakanlık makamı dörtlülerin
hazırlık toplantılarında da Filistin yönetiminin gerçekleştirmesi gereken reformların ana unsurlarından biri olarak belirlenmişti. Arafat, bu doğrultuda 19 Mart’ta
yeni başbakan adayı olarak FKÖ Yürütme Komitesi Başkanı Mahmud Abbas’ın
(Ebu Mazen) belirlendiğini duyurdu.

Doğru cevap A şıkkıdır.

Nihai Statü Konuları: Kudüs’ün statüsü, sınır sorunu, Yahudi yerleşimleri ve mülteciler sorunudur.

Doğru cevap B şıkkıdır.

28 Eylül 2000, Filistin sorununun tarihi dönüm noktalarından biri olmuştur. Camp David’deki başarısızlığın neden olduğu olumsuz ortamda, Benjamin
Netanyahu’nun ardından dönemin ana muhalefet partisi Likud’un Genel Başkanı
Ariel Şaron, yaklaşık 1.000 askerle birlikte provokasyon niteliğindeki Harem-i
Şerif (el-Aksâ Camii) ziyareti Filistinlilerin protesto gösterilerine yol açmış ve
kısa süre içinde El-Aksâ İntifadası olarak da bilinen İkinci İntifadayı başlatmıştır.
Bu süreçte bir tarafta İsrail’in artan şiddet ve sindirme girişimi diğer tarafta
İslâmi Cihad, El-Aksâ Şehitleri Tugayı, Filistin Halk Kurtuluş Cephesi (FHKC) ve
HAMAS’ın üstlendiği intihar saldırıları devreye girmiştir.

Doğru cevap D şıkkıdır.

11 Eylül sonrasında Filistin halkına karşı uyguladığı şiddeti tırmandırma politikasının Amerikan hükûmetinin Afganistan’a karşı açtığı terör savaşıyla ilişkilendiren Şaron hükûmetinin yaklaşımı gerçekten kabul edilemez nitelikte olmuştur.
Şaron, ortaya çıkan yeni uluslararası konjonktürü Filistinlileri sindirmek için kullanmak istemekteydi. İsrail Filistin kentlerini tanklarla ve uçaklarla bombalamakta ve Filistin köyleri tahrip edilmekte; bu saldırılarda her geçen gün çok sayıda
masum insan ve çocuk ölmekte ya da sakat kalmaktaydı. İsrail, bu saldırılarında
F-16 savaş uçakları, saldırı helikopterleri ve roketler kullanmaktaydı.

Doğru cevap E şıkkıdır.

Mısır Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek ve Ürdün Kralı II. Abdullah gibi sorunun birinci derecede tarafı olan liderlerden yoksun olarak 26-28 Mart 2002’de
Beyrut’ta yapılan 22 ülkenin katıldığı Arap Birliğinin dördüncü zirvesine İsrail’in
tekrar Batı Şeria’ya dönmesine izin vermeyebileceği korkusuyla Arafat da katılmamıştı. Zirvede büyük ölçüde Suudi Prensi Abdullah’ın Şubat ortasından itibaren tartışılan önerileri ele alınmıştır. Prens Abdullah bin Abdül Aziz’in planı aslında ABD, Rusya, AB ve Arap ülkeleri tarafından olumlu bulunmuştu. 28
Mart’taki sonuç bildirisi esas olarak Prens Abdullah tarafından ileri sürülen teklif
doğrultusunda hazırlanmıştır. Sonuçta Suudi Arabistan Veliaht Prensi Abdullah
tarafından sunulan, özü itibariyle İsrail’in 1967’deki sınırlara çekilmesinin yanı
sıra Filistinli mültecilerin dönüşü sorununun çözülmesi karşılığında, İsrail ile ilişkilerin normalleşmesini öngören teklifi Beyrut’ta bir araya gelen Arap temsilciler
tarafından kabul edilerek Beyrut zirvesinin ortak kararı hâline dönüştürülmüş
ve bundan sonraki süreçte Arap Planı olarak anılmıştır. Söz konusu plan ilk kez
İsrail’e, bütün Arap ülkeleriyle ve bütün komşularıyla aynı anda bir barış anlaşması imzalayarak güvenlikli sınırlar içinde varlığının tanınmasını öngörmekteydi.

Doğru cevap C şıkkıdır.

21 ve 22 Nisan 1947’de Mısır, Irak, Suriye, Lübnan ve Suudi Arabistan Genel Sekreter’den Filistin’deki mandanın sona erdirilmesini ve bağımsızlığın ilanını talep ettiyse de Arap teklifleri gündeme alınmadı.

Filistin Komitesi’nin çalışmaları esnasında biri Çoğunluk Planı diğeri Azınlık Planı olarak bilinen iki görüş ortaya çıktı.
Komitede Çekoslovakya, Hollanda, İsveç, Kanada, Guatemala, Peru ve Uruguay temsilcileri tarafından desteklenen
Çoğunluk Planı’na göre, Filistin Arap Devleti, Yahudi Devleti ve Kudüs Bölgesi olmak üzere üç ayrı bölgeye taksim
edilmekteydi.

Savaşın daha ilk gününde Mısır’ın 360 uçağından yaklaşık 300’ü, ayrıca Suriye’nin 50 ve Ürdün’ün 20 uçağı daha yerde iken imha edilmişti. İsrail’in saldırısıyla başlayan 1967 Savaşı’nın önceden yapılmış bir plan uyarınca yürütüldüğü ortadaydı. Birkaç gün içinde yani 10 Haziran’a gelindiğinde Sina, Batı Şeria ve Golan Tepeleri İsrail’in eline geçmiştir. Savaşın daha ilk gününde Arap güçlerinin %80’ini etkisiz hâle getiren İsrail, savaş sonunda Ürdün’ün elindeki Batı Şeria ve Doğu Kudüs’ü, Suriye’ye ait olan
Golan Tepeleri’ni ve Mısır’a ait olan Gazze bölgesi ve Sina yarımadasını işgal etmişti. İsrail böylece 1947’deki Genel Kurulun taksim kararıyla kendine bırakılan toprakları 1967’de aşağı yukarı dört katına çıkarmış oluyordu. Ayrıca İsrail’in güvenliğine en büyük tehdidi oluşturan Mısır ordusu, bu karşılaşmada askerî kapasitesinin % 80’ini kaybetmişti.

Birleşmiş Milletlerin 22 Kasım 1967 tarihli ve 242 sayılı kararı da İsrail’in işgal ettiği topraklardan, bu arada Mısır’a ait Sina Yarımadasından, Gazze’den, Batı Şeria’dan, Golan’dan ve Doğu Kudüs’ten çekilmesini ve mültecilerin yurtlarına
geri dönmelerini öngörüyordu. Ancak İsrail bu ve bundan sonraki BM kararlarına uymayacağını bir çok defa tekrar etmiştir.

Fez Planı’nda ise şu noktalar üzerinde durulmuştu:
1. Kudüs dâhil, İsrail’in 1967’de işgal ettiği tüm topraklardan çekilmesi,
2. 1967’den sonra işgal edilen yerlerde kurulan yerleşim yerlerinin kaldırılması,
3. Kutsal yerlerde üç dinin dinsel törenlerinin özgürce yapılabilmesi,
4. Filistin halkının kendi kaderini belirleme hakkını ve tek meşru temsilcisi FKÖ önderliğinde ulusal haklarının vurgulanması,
5. Batı Şeria ve Gazze’nin altı aydan fazla süreyle BM gözetimi altında kalması,
6. Kudüs başkent olmak üzere bağımsız Filistin devletinin kurulması,
7. BM Güvenlik Konseyinin bölgedeki bütün devletlere bağımsız Filistin devleti dahil, barışı garanti etmesi,
8. BM Güvenlik Konseyinin yukarıdaki kararların uygulanmasını garanti etmesi.

Nihai Statü Konuları: Kudüs’ün statüsü, Sınır sorunu, Yahudi yerleşimleri ve Mülteciler sorunudur.

Oslo süreci sonunda Filistin’in tam kontrolüne terk edilen bölge %18’de kalmış, ortak denetimin söz konusu olduğu bölge ise %22 (yüzde yirmiiki) olmuştu. 1967’de işgal edilen ve Filistin topraklarının ancak %20 (yüzde yirmi)’sini oluşturan (%80 (yüzde seksen)’i daha önce işgal edilmişti) Batı Şeria’nın % 60 (yüzde altmış)’ı hâlâ İsrail’in tam denetiminde bulunmaktaydı.

28 Eylül 2000, Filistin sorununun tarihi dönüm noktalarından biri olmuştur. Camp David’deki başarısızlığın neden olduğu olumsuz ortamda, Benjamin Netanyahu’nun ardından dönemin ana muhalefet partisi Likud’un Genel Başkanı Ariel Şaron, yaklaşık 1.000 askerle birlikte provokasyon niteliğindeki Harem-i Şerif (el-Aksâ Camii) ziyareti Filistinlilerin protesto gösterilerine yol açmış ve
kısa süre içinde El-Aksâ İntifadası olarak da bilinen İkinci İntifadayı başlatmıştır.

Filistin’de 11 Kasım 2004’te Arafat’ın ölümü üzerine 9 Ocak 2005’te yapılan seçimleri kazanarak Filistin yönetiminin yeni Başkanı olan Mahmud Abbas’ın (Ebu Mazen) barış girişimleri sonuç vermedi.

26-28 Mart 2002’de Beyrut’ta yapılan 22 ülkenin katıldığı Arap Birliğinin dördüncü zirvesine İsrail’in tekrar Batı Şeria’ya dönmesine izin vermeyebileceği korkusuyla Arafat da katılmamıştı. Zirvede büyük ölçüde Suudi Prensi Abdullah’ın Şubat ortasından itibaren tartışılan önerileri ele alınmıştır. Prens Abdullah bin Abdül Aziz’in planı aslında ABD, Rusya, AB ve Arap ülkeleri tarafından olumlu bulunmuştu. 28 Mart’taki sonuç bildirisi esas olarak Prens Abdullah tarafından ileri sürülen teklif doğrultusunda hazırlanmıştır. Sonuçta Suudi Arabistan Veliaht Prensi Abdullah tarafından sunulan, özü itibariyle İsrail’in 1967’deki sınırlara çekilmesinin yanı sıra Filistinli mültecilerin dönüşü sorununun çözülmesi karşılığında, İsrail ile ilişkilerin normalleşmesini öngören teklifi Beyrut’ta bir araya gelen Arap temsilciler tarafından kabul edilerek Beyrut zirvesinin ortak kararı hâline dönüştürülmüş ve bundan sonraki süreçte Arap Planı olarak anılmıştır. Söz konusu plan ilk kez İsrail’e, bütün Arap ülkeleriyle ve bütün komşularıyla aynı anda bir barış anlaşması imzalayarak güvenlikli sınırlar içinde varlığının tanınmasını öngörmekteydi.