ORTA DOĞUDA SİYASET

Truman Doktrinin 1947 Mart'ında ilan edilmiştir.

Almanya Soğuk Savaşın ilk yılarında Orta Doğu'da diğer devletler kadar etkili olmamıştır.

Yahudilerin İsrail devletinin kurulduğunu ilan etmesiyle Mısır, Suriye, Irak, Lübnan, Ürdün ve Suudi Arabistan ile İsrail arasındaki Birinci Arapİsrail Savaşı başlamış oldu. Türkiye taraf olmamıştır.

Savaş sonucu Filistin topraklarının %80’i İsrail’in denetimi altına girmiş olmaktaydı. Filistin’de herhangi bir Arap devleti kurulamamış ve Gazze bölgesi Mısır’ın kontrolüne, Batı Şeria ve Doğu Kudüs bölgesi ise Ürdün’ün kontrolüne girmiştir.

Üçlü Deklarasyon: ABD, İngiltere ve Fransa tarafından 25 Mayıs 1950’de açıklanan Üçlü Deklarasyon, Orta Doğu’daki silahlanmayı ilk kontrol girişimidir.

Süveyş Savaşı’nın temel nedeni, ABD ve İngiltere’nin Nâsır yönetiminin oldukça önem verdiği Asvan Barajı projesinin finansmanından çekilmesi olmuştur.

1967 savaşı İsrail'in hava saldırılarıyla başlamıştır.

Savaş öncesinde 20.250 km2 toprağı elinde bulunduran İsrail, savaş esnasında Gazze Şeridi, Sina yarımadası, Golan tepeleri, Batı Şeria ve Kudüs’ü işgal ederek kontrolü altında bulundurduğu toprakları 88.000 km2’ye çıkarmıştır

Altı Gün Savaşı sonrasında Orta Doğu’da oluşan yeni güç dağılımı, bir yandan Arap ülkelerinin eski tehdit algılamalarının değişmesine neden olurken diğer yandan küresel güçlerin bölgesel ilişkilere daha fazla angaje olmasına neden olmuştur. Arap ülkelerinin tehdit algılamalarındaki değişimin en önemli nedeni, Mısır’ın savaş sonrasındaki durumundan kaynaklanmaktadır. Savaş öncesinde geleneksel Arap ülkelerinin İsrail’den daha fazla tehdit algıladıkları Mısır, savaşın getirdiği hezimetle beraber hem askerî hem ekonomik ve en önemlisi de siyasal açıdan eski etkisini yitirmiştir. Dolayısıyla artık Mısır, Suudi Arabistan başta olmak üzere geleneksel Arap yönetimleri açısından bir tehdit olmaktan çıkmış; tersine ekonomik açıdan bu ülkelere bağımlı bir hale gelmiştir.

ABD’nin arabuluculuğunda gerçekleştirilen görüşmeler sonucunda 1978 Eylül’ü ve 1979 Mart’ında Mısır ile İsrail arasında Camp David Anlaşmaları imzalanmıştır

İkinci Dünya Savaşı sona erdiğinde Türkiye, Suudi Arabistan ve kısmen İran, savaş öncesinde bağımsız devletler olarak uluslararası politika sahnesinde yer alırken Mısır, Irak, Suriye, Lübnan, Ürdün, Yemen, Kuveyt ve diğer Körfez Şeyhlikleri, henüz bağımsızlıklarını kazanamamış veya hukuksal anlamda bağımsız olmakla birlikte, etkin İngiliz veya Fransız denetimi altında bulunmaktaydı. Ancak 1950’li yıllardan itibaren İngiltere ve Fransa’nın uluslararası konumlarında meydana gelen değişiklikler, Orta Doğu’daki etkilerinin azalmasını da beraberinde getirmiştir. Oluşan güç boşluğu ise kısa bir süre sonra ABD ve SSCB tarafından doldurulmaya çalışılmış ve bölge doğal olarak Soğuk Savaş’ın rekabet alanlarından biri hâline gelmiştir.

Soğuk Savaş, Orta Doğu’da dünyanın çoğu bölgesinde yaşandığı gibi sadece ideolojik rekabet ve gerilimlerle dolu yıllar olarak geçmemiştir. Zira bölge ülkeleri arasındaki tarihsel husumetler, petrol ve özellikle de Filistin sorunu gibi faktörler, Soğuk Savaş döneminde bölge siyasetinde önemli belirleyiciler arasında yer almış- tır. Hatta zaman zaman bu faktörler, Soğuk Savaş şartlarının ikincil düzeyde hisse- dilmesine neden olmuştur.

Soğuk Savaş döneminde Orta Doğu’da dinsel, ideolojik ve politik sorunların yanı sıra sınır sorunlarının neden olduğu çok sayıda savaş ve düşük yoğunluklu çatışma yaşanmıştır. 1948-1949 Arap-İsrail Savaşı ile başlayan bölgesel savaşlar, daha sonraki yıllarda 1956 Süveyş Savaşı, 1967 Arap-İsrail Savaşı, 1973 Arap-İs- rail Savaşı ve 1980-1988 İran-Irak Savaşıyla sürmüştür.

Birinci Arap-İsrail Savaşı başlamış oldu. Sa- vaş, Mısır’la 24 Şubat 1949 ’da, Lübnan’la 23 Mart 1949’da, Ürdün’le 3 Nisan 1949 ’da ve Suriye’yle 20 Temmuz 1949 ’da imzalanan ateşkes anlaşmasına kadar sürmüştür. Savaş’ın sonuçlarına değinmek gerekirse İsrail 1947 Taksim kararı kapsamında kendisine önerilen Filistin topraklarının üstüne 2,500 km2’lik bir alanı daha iş- gal etmiştir. Böylelikle Filistin topraklarının %80’i İsrail’in denetimi altına girmiş olmaktaydı. Oysa Taksim kararında Filistin topraklarının %56’sı İsrail’e bırakıl- mıştı. Bunun yanı sıra Filistin’de herhangi bir Arap devleti kurulamamış ve Gazze bölgesi Mısır’ın kontrolüne, Batı Şeria ve Doğu Kudüs bölgesi ise Ürdün’ün kont- rolüne girmiştir. Savaş’ın insani açıdan en önemli sonucu, yaklaşık 700.000’den fazla Filistinlinin yurtlarını terk ederek mülteci konumuna düşmesidir. Filistinli mültecilerin sayısı bölgede yaşanacak diğer savaşlarla da artacak ve günümüze gelindiğinde mültecilerin sayısı 4.500.000’i bulacaktır (Bregman, 2000: 21).

Birinci Arap-İsrail Savaşı, Orta Doğu’da bu tarihten sonra yaşanacak ittifaklar, ger- ginlikler ve savaşlar açısından bir dönüm noktası teşkil etmiştir. Zira Savaş’ın ardından bölge ülkeleri rövanş için birbiri ardına silahlanacak ve bloklar arası rekabetin de devre- ye girmesiyle yeni ittifaklar ve karşı ittifaklar kurulacaktır. Birinci Arap-İsrail Savaşı’nda ABD, Sovyetler Birliği ve İngiltere’nin tutumları da önemli rol oynamıştır. Bu bağlamda ABD, İsrail devletinin ilanından 11 dakika sonra bu devleti tanıyarak destek verirken SSCB ilandan üç gün sonra İsrail’i tanımış; İngiltere ise 1949 Ocak’ında fiilen tanıdığı İsrail’i, resmî olarak tanımamayı 1950 Nisanına kadar sürdürmüştür (Aridan, 2004: 66).

Üçlü Deklarasyon: ABD, İngiltere ve Fransa tarafından 25 Mayıs 1950’de açıklanan Üçlü Deklarasyon, Orta Doğu’daki silahlanmayı
ilk kontrol girişimidir. Deklarasyon, Orta Doğu ülkelerine yönelik bir silah ambargosundan ziyade kontrollü silah satmayı amaçlamaktaydı. Buna göre Orta Doğu’ya üç ülkenin
onayı olmadan silah satışı yapılmayacaktı. Ancak gerek üç ülkenin farklı çıkarlara sahip olmaları gerekse Mısır’ın Sovyetlerden silah alımı,
bu mekanizmanın ortadan kalkmasına neden olmuştur.

Bu doğrultuda ABD Başkanı Dwight D. Eisenhower’ın 5 Ocak 1957’de Kongre’ye verdiği mesajda ifadesini bulan ve Eisenhower Doktrini olarak adlandırılan yeni politika ile ABD, Orta Doğu’da İngiltere’nin eriyen nüfuzunu kendi patronajında yeniden oluşturmayı amaçlamıştır

ABD ve İngiltere, Mısır-Suriye birleşmesinin Irak ve özellikle de Ürdün üze-rindeki etkilerini dengelemek için BAC’a alternatif olarak Arap Birliği Federasyonu’nunun kurulmasını desteklemişlerdir. Bu bağlamda Irak ve Ürdün 14 Şu- bat 1958’de Arap Birliği’ni kurduklarını ilan etmişlerdir.

1967 Savaşı’nın askerî sonuçları irdelendiğinde ilk ele alınması gereken, taraf- ların öncelikli kazanımlarıdır. Bu bağlamda İsrail birlikleri, işgal ettiği topraklarla savaş sonunda Kahire’ye 100 km, Şam’a 60 km ve Amman’a 50 km’den az bir mesa- fede konuşlanmıştır. Savaş öncesinde 20.250 km2 toprağı elinde bulunduran İsrail, savaş esnasında Gazze Şeridi, Sina yarımadası, Golan tepeleri, Batı Şeria ve Kudüs’ü işgal ederek kontrolü altında bulundurduğu toprakları 88.000 km2’ye çıkarmıştır

1973 Arap-İsrail Savaşı, literatürde Ramazan ayında yaşanması nedeniyle Ramazan Savaşı, Yahudilerin kutsal günü olan Yom Kippur gününde yaşanması nedeniyle Yom Kippur Savaşı ve ekim ayında yaşanması nedeniyle de Ekim Savaşı şeklinde adlandırılabilmektedir.