ORTA DOĞU'DA ENERJİ KAYNAKLARI VE POLİTİKALARI

Kanıtlanmış dünya petrol rezervlerinin yaklaşık %57’si ve doğal gaz kaynaklarının da %41’i Orta Doğu’da bulunmaktadır. Bu olgu Orta Doğu’yu dünya siyasetinin merkez üssü hâline dönüştürmektedir.

ABD günde yaklaşık 19 milyar varil, Çin günde yaklaşık 9.4 milyar varil, Japonya 4.5 milyar varil ve Hindistan’da 3.5 milyar varil petrol tüketmektedirler.

Oysa petrolün yanında doğal gaz kaynaklarının dünya enerji tüketiminde önemli bir yere sahip olduğu ve aynı terazinin gözleri gibi petrol kaynakları azaldıkça, doğan boşluğun doğal gaz rezervleri ile doldurulacağını varsaymak yanlış olmasa gerek. Zira son yıllarda ısınmada, elektrik üretiminde ve sanayi mallarının üretiminde önemli bir enerji kaynağı hâline gelmeye başlayan doğal gazın da gelecek yıllarda bir çok alanda başlıca enerji kaynağı olacağı açıktır. Dünya doğal gaz tüketimi hızla artış göstermekte olup, doğal gaz tüketiminin dünya enerji kaynakları tüketimi içerisindeki payı da yükselmektedir.

2001 yılında İran’da gerçekleştirilen ilk toplantıda Doğal Gaz İhracatçısı Ülkeler Forumu’nun (The Gas Exporting Countries Forum -GECF) oluşturulmasına karar verilmiş ve bunu takip eden dönemde üretici ülkeler arasında bir dizi görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Doğal Gaz İhracatçısı Ülkeler Forumu’nun son toplantısı Aralık 2011’de Doha’da gerçekleştirilmiştir. Sekretaryasının Katar’da bulunduğu GECF, doğal gaz alanındaki iş birliği ve ortak politikalar belirleme konusunda önemli girişimlerde bulunmaktadır.

Salt rezerv değil aynı zamanda tüketiciler açısından bakıldığında petrol ithalatı açısından da Orta Doğu oldukça yaşamsal bir öneme sahiptir. Söz konusu öneminden dolayı uluslararası sistemdeki ülkeler Orta Doğu ülkelerindeki siyasal ve toplumsal gelişmelere kayıtsız kalamamaktadır. 

Kömür ve benzeri enerji kaynaklarının (odun vs.) nakil sorunu ve tüketilince çevreye daha fazla zararlı gazlar salması, nükleer enerjinin ise hem kurulması ve işletilmesinin maliyetli olması hem de doğal ya da teknik bir sorun oluştuğunda (Çernobil kazası gibi) insan ve doğal yaşam alanı üzerinde onarılması imkânsız tahribatlara yol açması, petrol ve doğal gazın enerji kaynakları arasındaki tüketim oranını korumasına yol açmaktadır

Özellikle sanayileşmiş ülkelerin petrol tüketiminin artmasına karşın dünyadaki rezerv miktarı ve bu rezervin ülkeler ve bölgeler arasındaki dağılımında ciddi derecede farklılıklar bulunmaktadır. Orta Doğu ülkelerinden Suudi Arabistan, BAE, İran, Irak ve Kuveyt zengin petrol yatakları ile dikkati çekerken, 1900’ların başında önemli bir petrol rezervi bulunan ABD’nin 2012 yılı itibarıyla toplam rezerv miktarı 22 milyar varile gerilemiştir. ABD’nin yanında tüm Batı Avrupa ülkelerinin rezervi yaklaşık 35 milyar varili geçmemektedir. Oysa bu rakamlar Kuveyt gibi hem nüfus hem de toprak anlamda küçük olan bir ülkenin rezervleri ile karşılaştırıldığında dahi oldukça önemsiz kalmaktadır. Dünyanın en büyük petrol tüketicisi olan ABD’nin hemen yanı başında bulunan Venezuela, Kanada ile Meksika’daki rezervler Washington’a en azından ulaşılabilir bir rezerv alanını sunarken, Batı Avrupa ülkeleri ve Pasifik’in büyüyen ekonomileri için böyle bir kaynak bulunmamaktadır.

Petrol ticaretindeki ve petrol fiyatlarındaki artışlar ülkeler arasında gelir transferine yol açmaktadır. Petrol fiyatlarındaki 10 dolarlık artışın, dünya ekonomisinde yol açtığı, %0.5’lik GSYİH düşüşü, 255 milyar dolarlık bir gerileme, dünya genelinde, petrol ithal eden ülkelerden, petrol ihraç eden ülkelere 150 milyar dolarlık bir gelir transferi anlamına geliyor. Uzunca bir dönem 25-30 dolar bandında seyreden petrol fiyatları 2005 başında ilk önce 45-46 dolar bandına ardından da 60-65 dolara kadar çıkmıştır. 2008 yılında 140 dolar civarına çıkan fiyatlar 2012’de 110-125 dolar civarına gerilemiştir. Fiyatlardaki istikrarsızlık petrol ithal eden ülkelerin fazladan yaklaşık 800 ile 1 trilyon doları petrol üreticisi ülkelere transfer ettiği gerçeğini ortaya koymaktadır. 10 dolarlık bir fiyat artışı tüm dünyada işsizliğin %0.1 artarak, 400 bin kişinin işsiz kalmasına yol açmaktadır. Ham petrol fiyatlarında 3 dolarlık artışın Türkiye ekonomisine kaybı ise 1 milyar dolardır. Dolayısıyla ham petrol fiyatlarındaki artış tüm tüketici ülkeleri doğrudan etkilemektedir

Basra Körfezi ülkelerinin siyasal yapılarına gelince, İran ve Irak dışındaki rejimlerin geleneksel krallık veya emirlikle yönetilen bu ülkelerde devlet yönetimi belli ailelerin elindedir. İran bir Cumhuriyet olmasına karşın dini seçkinlerin rejim üzerindeki kontrolü sürmektedir. Öte yandan Suudi Arabistan’da Suud ailesi, Katar’da Tani ailesi, BAE’de Nahyan, Kuveyt’te Sabah ailesi, Bahreyn’de Halifa ailesi ve Umman’da Sa’id ailesi iktidarı elinde tutmaya devam etmektedirler. Arap Baharı’ndan kaynaklanan gösteri ve eylemlere rağmen yönetimlerini 2012 yazında da sürdürmeyi başarmışlardır. Söz konusu ailelerin Osmanlı döneminden beri bölgede etkin oldukları bilinmektedir

İran ve Irak dışındaki Basra Körfezi ülkeleri, güçlü ekonomik yapıları, buna karşın kırılganlık içeren toplumsal yapılarıyla bölgedeki rejimlerini iç ve dış tehditlere karşı korumak istemektedirler. Bu çerçevede bir kez daha Körfez ülkelerinden Irak ve İran’ı diğer ülkelerden ayırmak gerekir. Her iki ülkede ciddi bir enerji rezervine sahip olmasına karşın Irak Amerikan işgali sonrası ve İran’da Humeyni devrimi sonrası hem bölge hem de uluslararası sistemle istikrarlı ve barışçıl bir iş birliği kurabilmiş değildir. Katar’da kansız ancak Umman’da kanlı bir darbeyle iktidarı babalarından ele geçiren yönetimler ülkelerinin kalkınmalarına ciddi katkılar sağlamıştır.

Suudi rejimi Irak işgali sonrası bölgede İran’ın artan etkisinden ciddi anlamda rahatsızlık hissetmek ve bu yönde ciddi silahlanma planlarını hayata geçirmektedir. Suudi Arabistan son birkaç yıldır artan enerji gelirlerinin bir kısmını güvenlik politikalarına harcamaktadır. Suudi Arabistan Irak’ta 2003 işgali sonrası Şiilerin iktidara gelmesinden kaynaklanan bir güvenlik sorunu yaşamakta bu durum Riyad’ın Suriye’de muhalif güçleri desteklemesine neden olmuştur.

 2012 yılında petrol satışından yaklaşık 115 milyar dolar kazanan İran’da ekonomik yapı büyük ölçüde merkezî bir görünüme sahip fakat ülkede son yıllarda özellikle petrol alanında liberalleşme yönünde önemli adımlar atılmakta ve özelleştirmeye önem verilmektedir. 2002 Mayıs’ında Vesayet Meclisinin Dış Yatırımların Korunmasına Dair Yasa’yı onaylamasının ardından, 2003 Ocak’ında yasanın yürürlüğe sokulması için Meclise gönderilmesi İran ekonomisinin dışa açılmasında bir dönüm noktasını teşkil etmiştir.

İran ekonomisi, yaptırım kararları ve dış baskıların da etkisiyle yüksek işsizlik, hızlı nüfus artışı, dış borç açığı, petrolün ülke gelirleri üzerindeki belirleyiciliği, azgelişmiş bölgeler ile gelir adaletsizliği gibi yapısal bazı sorunlarla karşı karşıyadır. Petrol üreticisi ve satıcısı olmasına karşın İran’daki benzin istasyonlarında benzin alımı için oluşan ve bazen 2 km bulan kuyruklar yönetime olan tepkinin artmasına yol açmaktadır. Ekonomide liberalleşme çabaları yavaş ilerlerken, dinî liderin tüm kurumlar üzerindeki denetimsiz kontrolü, İran ekonomisi üzerinde ciddi bir baskı oluşturmaktadır. Tüm bu içsel etkenlerin yanında ABD tarafından 1995’ten itibaren genişletilerek uygulanan ambargo İran ekonomisinin büyümesinin ve dışa açılmasının önündeki en büyük engellerden birini oluşturmaktadır.

Irak’taki siyasi istikrarsızlık ve etnik ve mezhep farklılıklarının yol açtığı iktidar mücadelesi ülke ekonomisi üzerinde ciddi tahribatlar yapmaktadır. Ülke nüfusunun yaklaşık %60’ını oluşturan Şii Arapların işgal sonrası dönemde iktidar üzerinde etkin bir güç olması Sünni Arapların muhalefetine yol açmıştır. Son birkaç yıldır Sünniler siyasal yapılanması sürecine katılmakla birlikte iki grup arasındaki gerginlik ve çatışmalar sürmektedir. Diğer yandan 1991’den beri Irak’ın kuzeyinde kendi özerk yönetimlerini kuran Kürtlerin merkezden bağımsızlaşma girişimleri Kerkük başta olmak üzere petrol kaynaklarının kullanımı, yeni kontratların imzalanması ve tartışmalı bölgelerde etkin olma sorunlarını beraberinde getirmiştir.

Güçlü ekonomik yapısına rağmen, Kuveyt petrol gelirlerine olan bağımlılığını azaltmak için ekonomisini çeşitlendirme yoluna gitmektedir. Kuveyt 1976 tarihinden itibaren “Gelecek Nesiller Fonu” adı altında her yıl petrol ve diğer gelirlerden elde ettiği kazancın %10’nu biriktirmektedir. Fon ilk kurulduğunda devlet gelirlerinin %50’si aktarılmıştı. Yasa ile kurulan Gelecek Nesiller Fonu kapsamında Kuveyt yönetimi Fon’da biriken paralarla ülke içinde, Arap ülkelerinde ve uluslararası piyasalarda yatırımlar gerçekleştirmektedir. Yasayla Fondaki paraların yaptırımlara aktarılması gerekmektedir. Nitekim, BP ve Daimler Chrysler’ın hisselerinin söz konusu fonda biriken paralarla alındığını ifade etmek gerekir

Politik etkinlik ülkenin ticaret ve petrol rezervine sahip olan Abu Dabi’ye bırakılmıştır. Gevşek bir federasyon şeklinde örgütlenen BAE’de her Emirliğin kendi mali, iktisadı ve iç hukukunu uygulama yetkisi bulunmaktadır. Ancak BAE’nin gelirlerinin %80’i Abu Dabi ve Dubai tarafından sağlanmaktadır. Haziran 1996’da BAE Federal Ulusal Konseyi, Federasyonun oluşturulduğu 1971’den beri beş yılda bir onaylanan geçici kurucu anlaşmayı, sürekli bir anlaşma oluşturarak ortadan kaldırmıştır. Anayasa’da Abu Dabi, BAE’nin sürekli başkenti olarak tüm Emirlikler tarafından kabul edilmiştir

Yaklaşık 5.6 milyar varil petrol rezervi bulunan Umman’da ekonomik gelişmişlik enerji kaynaklarına dayanmaktadır. 2000’lerin başında pik noktasına ulaşan (2000’de 970 bin varil), petrol üretim 2008 yılında günlük 760 bine düşmüştü. Petrol gelirleri GSMH’nın %40’ını ve ihracat gelirlerinin ise %75’ini oluşturmaktadır. Diğer Körfez ülkeleri gibi ekonomik yapısını çeşitlendirme projesine rağmen Umman, doğal gaz ve petrol rezervlerini artırmak için yabancı şirketlerle iş birliği içine girmiştir

1932 yılında Basra Körfezi’nde ilk petrol keşfedilen ülkelerden biri olan Bahreyn ise düşük bir petrol üretimi ve nispeten önemsiz bir petrol rezervi olmasına karşın, uzunca bir dönem bölgenin gelişen hizmet sektörüne sahipti. Bahreyn’in stratejik konumu onu uzunca bir dönem bölgede önemli bir ticaret ve hizmet merkezi hâline getirmişti. Ancak Dubai ve ardından Katar’ın ekonomik alandaki girişimleri sonucu Bahreyn ticaret merkez olma özelliğini ve cazibesini yitirmiştir. Bahreyn son birkaç yıldır bazı ekonomik açılımlar göstermesine karşın Arap Baharı ile birlikte ciddi bir Şii isyanıyla karşı karşıya kalmıştır. 1980’lerin başında başlayan Şii muhalefeti 2012’de de ülkedeki siyasal istikrarı etkilemeyi sürdürmektedir. Mezhepsel olarak çoğunluğu oluşturmalarına karşın siyasal ve ekonomik olarak sistemden dışlandıklarını öne süren Şii çoğunluğun Sünni gruplar tarafından İran rejimiyle iş birliği yaparak bölgeyi istikrarsızlaştırmakla suçlanmaktadır.

Katar’ın bölgede artan politik etkisini ülkenin son yıllarda artan doğal gaz ve petrol gelirlerinden bağımsız değerlendirmemek gerekir. Katar hükûmeti, petrol ve özellikle doğal gaz konusunda çok sayıda uluslararası firmayla yapılan sözleşmelerle ülkede yabancı sermaye yatırımlarını artırma çabası içindedir. Son beş yılda yoğunlaştırılan doğal gaz arama ve üretim çalışmaları sonucu hem rezerv hem de üretim ikiye katlanmıştır. 2004-2009 arası yaklaşık 100 milyar dolar doğal gaz geliri elde edilmiştir. 2002 sonrası dönemde ChevronTexaco, Total, BP, Occidental Petroleum, Maersk Oil (Danimarka) gibi uluslararası şirketler Katar enerji endüstrisinde faaliyet göstermektedir. Günlük petrol ihraç kapasitesinin yaklaşık 850 bin olduğu Katar da toplam rezerv ise son yıllarda yapılan araştırmalar sonucunda 27 milyar varile çıkmıştır.

2000’lerin başında başlayan ve küresel bir hâl alan ekonomik liberalizasyon baskısının kısa sürede bu ülkeleri zor durumda bırakacağı açıktır. Özellikle artan petrol fiyatının düşürülmesi ve artan gelirlerin kullanımı konularında gözler, petrol zengini Arap ülkelerine çevrilecektir. Artan uluslararası baskı karşısında bazı Arap üreticilerin çok uluslu petrol şirketleri ile bir anlaşmaya gidip, petrol üzerindeki devlet tekelini gevşetecekleri öngörülmektedir.