ORTA DOĞUDA SİYASET - Deneme Sınavı - 16

Moskova, İran-Irak Savaşı’nda önceleri Irak’ı desteklemişken 1987’de ani bir kararla İran tarafına geçmiştir. Askerî teknolojiye ilaveten Rusya, İran’a nükleer teknoloji de satmaya başlamıştır. 1990 ve 1991 yıllarında İran’ın Rus askerî teknolojisine bağımlılığı artmıştır. Diğer taraftan ABD’nin muhalefetine rağmen 1997 yılında Gazprom, İran Körfezi’nde doğal gaz rezervlerinin keşfi ve işletilmesine yönelik projeler başlatmıştır.

Birleşik Devletlerin 2000li yılların başında izlemekte olduğu Orta Doğu politikalarını etkileyen ve bu politikaları kökünden değiştiren olay 11 Eylül 2001 tarihinde Dünya Ticaret Merkezi ve Pentagon’a yolcu uçaklarıyla gerçekleştirilen terör saldırılarıdır.

1957’de yayımlanan Eisenhower Doktrini âdeta ABD’nin bölgedeki yeni rolünün altını çizmektedir. Doktrine göre kendini tehdit altında hisseden her ülke Amerikan ekonomik ve askerî yardımına başvurabilecektir. Buradaki asıl amaç ise Mısır ve Suriye gibi ülkelerin SSCB ile yakınlaşmalarını engelleyerek, uluslararası komünizmin Orta Doğu’da etkisini arttırmasının önüne geçmektir. Doktrinin hayata geçirilmesi sürecinde ilk deneme ise Lübnan’da olmuştur.

Dönemin siyasal retorikleri çerçevesinde petrol kaynaklarının Osmanlı Devleti egemenliği altında olması, Büyük Güçlerin Orta Doğu siyasetini değiştirmek için statükonun farklılaştırılması yolundaki politikalarını ön plana çıkarmıştır. Nitekim Fransaİngiltere arasında, gizlice yapılan ve Osmanlı Devleti topraklarının paylaşılmasını hedefleyen tarihî Sykes-Picot Antlaşması ve Belfaour Deklarasyonunun, Orta Doğu’nun önemli gelişmelerinden birisi olduğunu belirtmek gereklidir. Doğru cevap D'dir.

İngiltere, Orta Doğu bölgesindeki hayati çıkarlarını gözeterek 1877-1878 OsmanlıRus Savaşından yenik çıkması üzerine Avrupa dengesinin Rusya lehine bozulmasını önlemek maksadı ile takip ettiği geleneksel Türkiye’ye destek politikasını 1878 Berlin Kongresi sonrasında değiştirmiştir. İngiltere, Balkanlarda Slav milliyetçiliğini harekete geçirmek sureti ile bu halkların ayaklanmalarını ve bağımsızlık hareketlerine destek sağlamıştır. Londra, 1829’da Yunanistan’ın bağımsızlığını kazanılması ile bağlı kalmayıp 1912-1913 Balkan Savaşları esnasında Yunanistan’a askerî ve siyasi yardım temin etmiştir. Ayrıca, Türk deniz gücünü zayıflatmak maksadı ile parası ödenmesine rağmen Sultan Reşat ve Sultan Osman adı verilen iki dretnot sınıfı savaş gemisine ambargo uygulayarak, Ege Denizi’nde üstünlüğün Yunanistan’a geçmesini sağlamıştır. Nihayet, Londra son tahlilde Yunan Ordusu’nun mutlak yenilgisi ile sonuçlanan 1919 Anadolu işgaline destek temin etmiştir. Doğru cevap B'dir.

İngiltere’nin Orta Doğu’da I. Dünya Savaşı öncesi hazırlanan ve Sovyet Devrimi sonrasında Lenin tarafından açıklanan Anadolu gizli paylaşım planlarında Rusya ile Boğazların kontrolü esasa bağlanmıştır. Bu doğrultuda, Kafkaslar bölgesinde Osmanlı Ordusuna karşı Ermeni ayaklanması desteklenmiştir. Doğru cevap C'dir.

İngiltere, deniz egemenliğini Hint Okyanusu’na kadar garanti altına almayı hedef edinmiştir. Öte yandan, Doğu Akdeniz’in güvenliğini sağlayan Süveyş Kanalı vasıtası ile Mısır- Hindistan deniz ticaret hattının açık tutulması için, Osmanlı İmparatorluğu’nu tasfiye ederek Londra’nın çıkarlarını kayıtsız şartsız destekleyecek küçük devletler kurulmasının sağlanması politikasını başlatmıştır. Bu maksatla, İngiliz ekonomisi için hayati önemi haiz bulunan Arap yarımadasındaki petrol kaynaklarının elde edilmesinde Arap milliyetçiliği Osmanlı devletine karşı ideolojik ana eksen olarak kullanılmıştır. İngiltere XIX. yüzyılın başından itibaren, Orta Doğu’ya gönderdiği misyonerler, istihbarat ajanları, siyasi şarkiyatçılar, arkeologlar, vasıtası ile bir yandan bölgede petrol kaynaklarını ararken diğer yandan Hilafet’in Osmanlı yönetiminden alınarak, kendi kontrolü altındaki Arap devletlerine devrini amaçlamıştır. Sultan Abdülhamit, bu tehlikeyi zamanında tespit ederek, İngiltere’yi güçlü bir Osmanlı hilafetinin İngiliz çıkarlarına hizmet edeceğini ikna etmeye çalışmıştır. Osmanlı Sultanı Abdülhamit, İngiltere ve Fransa’nın Doğu Sorununu” kesin bir çözüme ulaştırmak için Osmanlı topraklarını kendi aralarında paylaşmaya hazırlandıklarını öngörmüştür. Doğru cevap A'dır.

Rusya, Büyük Güçler mücadelesinde. XIX. yüzyılda, İngiltere ile Hindistan yarımadası ve bölgenin kontrolünü içeren Great Game - Büyük Oyun teorisi içinde rekabet hâlinde olmuştur. Doğru cevap E'dir.

Rus modernleşmesini başlatan Çar Petro’nun Orta Doğu’ya “Açılan Koridor” olarak Karadeniz ve Türk Boğazları’na hâkimiyet kurmak sureti ile İstanbul’un kontrolünü amaç edinen bir politikayı benimsediği ifade edilebilir. Nitekim 1696-1711 yılları arasında devam eden Osmanlı-Rus güç mücadelesi; Rus Donanması’nın Karadeniz’i kontrolü ile sonuçlanmıştır. Rusya, Osmanlı İmparatorluğu ile mücadelesinde 1853 Kırım Harbi’nde aldığı yenilgiye rağmen, 1877 Harbi ile kazandığı prestiji, Balkanlar ve Kafkasya’ya taşımayı başarmıştır. Ancak Çar Petro’nun hedeflediği Karadeniz’e askerî deniz üslerini kurup Osmanlı donanması’nın zayıflatılmasından sonra, İran Körfezi ve Hindistan su yolunun kontrolünde “Pan Slavizm” ve “Ortodoks” ideolojiyi müştereken derinleştirmekte araç olarak kullanmayı hedeflediği unutulmamalıdır. Doğru cevap C'dir.

Sovyet dış politikası, Büyük Güçler mücadelesinde Orta Doğu dengelerinin belirlenmesinde başat unsur olarak yer almıştır. Orta Doğu krizinin asli sebebi olarak gösterilen Arap İsrail uyuşmazlığı, Sovyet yaklaşımına göre esasında İngiltere ve ABD’nin ortaklaşa politikalarının bir sonucudur. Bir başka ifade ile Londra’da hayata geçirilen Balfour Deklarasyonu ile Orta Doğu’da Filistin toprakları üzerinde bağımsız İsrail devletinin kurulmasını planlayarak İngiltere emperyalist çizgisini devam ettirmiştir. Ancak, İngiltere, II. Dünya Savaşı sonrasında uğradığı güç kaybını da dikkate alarak, ABD’yi projeye dahil etmiştir. Doğru cevap A'dır.

Soğuk Savaş’ın sona ermesi ile birlikte Orta Doğu coğrafyasındaki etkisi zayıflayan Rusya, 2002 yılından bu yana Müslüman ülkeler ile yeniden yakınlaşarak bölgeye geri dönüş yapmaya başlamıştır. Rusya’nın bu dönemde bölgeye olan ilgisinin ana nedeni Çeçen savaşçıların Arap dünyasındaki desteğini kesme isteği olarak ön plana çıkmıştır. Doğru cevap E'dir.

Rusya’nın Orta Doğu politikasının en önemli amaçları şu şekilde özetlenebilir,

Doğru cevap B'dir.

Moskova, İran-Irak Savaşı’nda önceleri Irak’ı desteklemişken 1987’de ani bir kararla İran tarafına geçmiştir. 1989 yılında Rusya ve İran MIG-29 ve Su-24 gibi askerî teknolojiyi İran’a satması konusunda anlaşmaya varmışlardır. 1990 ve 1991 yıllarında İran’ın Rus askerî teknolojisine bağımlılığı artmıştır. (Freedman, 2006:270). Askerî teknolojiye ilaveten Rusya, İran’a nükleer teknoloji de satmaya başlamıştır. Diğer taraftan ABD’nin muhalefetine rağmen 1997 yılında Gazprom, İran Körfezi’nde doğal gaz rezervlerinin keşfi ve işletilmesine yönelik projeler başlatmıştır. Doğru cevap D'dir.

1937 yılında imzalanan Sadabad Paktı ile Türkiye-İran ilişkileri o zamana kadarki en iyi noktalardan birine ulaşmış oldu. Bu Paktı imzalayan Türkiye, İran, Irak ve Afganistan, birbirlerinin sınırlarını ihlal etmemeyi, iç işlerine karışmamayı ve ortak menfaatlerini ilgilendiren uluslararası konularda görüş teatisinde bulunmayı taahhüt ediyorlardı.

Lübnanlı Müslüman ve Hristiyan liderler arasında 1937’de başlatılan bir geleneğe
dayanan, fakat kurumsal nitelik kazanması 1943’teki “Ulusal Pakt”la söz konusu
olan uzlaşmaya göre, cumhurbaşkanı Hristiyan, başbakan Müslüman olacaktı. Ulusal mecliste temsil 6’ya 5 (6 Hristiyan’a karşılık 5 Müslüman) oranında gerçekleştirilmişti ve kabinede Marunîler ve Sünni Müslümanlar ikişer veya üçer bakanla temsil edilirken, diğer unsurlar birer bakanlığa sahip olacaktı.

1979’da İran’ın üyelikten çekilmesi sonrasında CENTO’nun ortadan kalkmasına rağmen hâlen hukuksal olarak devam eden
RCD’yi (Kalkınma İçin Bölgesel İşbirliği/Regional Cooperation for Development) canlandırmaya yönelik bir girişim başlatması olmuştur. İran ve Pakistan yönetimleriyle yoğun temasları sonrasında üç ülke arasında 1985 yılında, Batı yanlısı geçmişi nedeniyle İran’ın canlandırılmasına karşı çıktığı RCD’nin yerine Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (Economic Cooperation Organization-ECO) kurulmuştur.

D-8 (Developing Eight): Türkiye, İran, Pakistan, Bangladeş, Malezya, Endonezya, Mısır ve Nijerya arasında oluşturulan ve  ekonominin bütünü alanlarında işbirliğinin geliştirilmesi ve koordine edilmesi amacıyla kurulmuştur.

Tahran Anlaşması: 17 Mayıs 2010 tarihinde uzun görüşmeler sonunda Türkiye, İran ve Brezilya arasında imzalanan Tahran Anlaşması ile İran nükleer sorununun çözümü konusunda bir fırsat doğuyordu.

BP verilerine göre 2012 başında dünyada kanıtlanmış doğal gaz rezervi ise 209 trilyon m3 düzeyinde bulunuyor. Orta Doğu bölgesi, tıpkı petrolde olduğu gibi doğal gaz rezervi bakımından da dünyanın en zengin bölgesi konumunda yer alıyor. Orta Doğu ülkelerinde yaklaşık 80 trilyon m3 doğal gaz rezervi bulunuyor. Bir başka deyişle dünya doğal gaz rezervinin yaklaşık %40’ı Orta Doğu bölgesinde
yer alıyor. Orta Doğu’nun ardından en zengin rezervler, yaklaşık 79 trilyon m3 ile Rusya’nın da içerisinde bulunduğu Doğu Avrupa ve eski Sovyet Cumhuriyetleri bölgesinde bulunmaktadır. Bununla birlikte ülkeler bazında, dünya rezervinin yaklaşık %22’sini elinde bulunduran Rusya, sahip olduğu 44.6 trilyon m3 ile en fazla doğal gaz rezervine sahip ülkesidir. Öte yandan Rusya’nın ardından en fazla doğal gaz rezervine sahip ülkelerin önemli bir kısmı Orta Doğu bölgesinde bulunmaktadır. İran’da yaklaşık 33.1 trilyon m3 (dünya doğal gaz rezervlerinin %16’sı), Katar’da 25 trilyon m3 (%12), S. Arabistan’da 8.2 trilyon m3 (%4), BAE’de 6.1 trilyon m3 (%3) ve Irak’ta 3.6 trilyon m3 (%1.7) doğal gaz rezervi bulunmaktadır. Diğer yandan Orta Asya ülkelerinden Kazakistan’da ispatlanmış doğal gaz rezervlerinin 2 trilyon m3 olduğu sanılırken, Özbekistan’da 1.7 trilyon m3 doğal gaz rezervi bulunmaktadır. Doğal gaz rezervlerinin zenginliği ile dikkatleri üzerine çekmeyi başaran Türkmenistan’ın doğal gaz kaynaklarının 24 trilyon m3 olduğu ileri sürülmektedir (BP, 2011:20).

Doğru cevap D şıkkıdır.

BP verilerine göre 2012 başında dünyada kanıtlanmış doğal gaz rezervi ise 209 trilyon m³ düzeyinde bulunuyor. Orta Doğu bölgesi, tıpkı petrolde olduğu gibi doğal gaz rezervi bakımından da dünyanın en zengin bölgesi konumunda yer alıyor. Orta Doğu ülkelerinde yaklaşık 80 trilyon m³ doğal gaz rezervi bulunuyor. Bir başka deyişle dünya doğal gaz rezervinin yaklaşık %40 (yüzde kırk) ’ı Orta Doğu bölgesinde yer alıyor.