ORTA DOĞUDA SİYASET - Deneme Sınavı - 13

1968’de İngiltere’nin bölgeden çekileceğini açıklaması ile beraber 1971’de yedi emirliğin (Dubai, Şaryah, Ra’s el-Hayma, Ümmü’l-Kayvan, Acman ve Füceyre) birleşmesiyle oluşan Birleşik Arap Emirlikleri, İngiltere ile bağlarını tamamen koparmamış daha önceki anlaşmaların yerini alacak yeni bir anlaşma imzalamıştır. Ancak yine de artık protektora statüsü sona ermekte ve egemenlikleri İngiltere tarafından da tanınmaktaydı. Aslında ilk başta kararsız kalan Ra’s el-Hayma, federasyona 1972 Şubat’ında katılmıştır. BAE, 1971 Aralık’ında ilan edilen bağımsızlıkla beraber hem BM’ye hem de Arap Birliğine üye olmuştur.

Kuveyt Şeyhi Ahmed’ten sonra işbaşına gelen ve oldukça temkinli ve tutumlu kişiliğiyle bilinen Şeyh Abdullah el-Sabah’ın (1950-1965) petrol gelirlerinin artmaya başladığı yıllara rastlayan iktidar dönemi, aynı zamanda Orta Doğu’nun en hareketli yıllarıydı. Bu arada 1961’de İngiltere’den bağımsızlığını kazanan Kuveyt’te ulusal meclisin açılışı 1963’te gerçekleşmişti.

Basra Körfezi ile Umman Körfezi’nin bitiştiği yerde oldukça stratejik bir noktada bulunan Umman, Hürmüz Boğazı’nın ağzında bulunan Musandam yarım adasıyla, Körfez trafiğinin kontrolünü elinde tutmaktadır. Umman birçok bakımdan diğer Körfez ülkelerinden ayrılmaktadır. Geniş bir toprağa sahip olan Umman diğerlerinden farklı olarak aynı zamanda önemli bir tarım ülkesidir. Ayrıca Körfez ülkelerinden İran, Irak ve Bahreyn’de Şiiler, diğerlerinde ise Sünniler çoğunlukta olduğu hâlde Umman’da hariciliğin ılımlı bir kolu olan İbadiler çoğunluğu oluşturmaktadır. Umman diğer Körfez ülkelerinden farklı olarak, onu önemli kılan asıl unsur geçmişten günümüze petrolden ziyade stratejik konumu olmuştur.

1870’lere kadar Katar’ın denetimi, 1783’te Bahreyn’i denetimlerine alan elHalife hanedanının elinde bulunmaktaydı. Bu tarihte el-Tani hanedanının Osmanlının süzeranlığını kabul etmesiyle beraber el-Halife hanedanı Katar’ı terk etmek zorunda kalmıştır. I. Dünya Savaşı’na kadar Osmanlının etkisi altında kalan Katar, 1916’da İngiltere’nin denetimine girmiştir.

Fransa, Suriye topraklarını Halep, Şam, Lazkiye (Alawite State) ve Cebel-i Dürzî’yi dört ayrı eyalet hâline getirerek her birinin ayrı hükûmete ve ayrı Fransız danışmanlara sahip olmasını sağlamıştır. Bunların dışında İskenderun sancağı 1921’de Türkiye ile Fransa arasında imzalanan Ankara Antlaşması’nın gereği olarak ayrı bir özerk idari yapıya kavuşturulmuştu.

1926’da Hicaz Krallığı, 1932’de ise Suudi Arabistan Krallığı adını alan devletin kurucusu olan Abdül Aziz, dağınık hâlde bulunan kabilelerin oluşturduğu bir konfederasyon yerine merkezî bir devletin kurulmasını sağlamakla beraber, 1953’te öldüğünde devletin anayasası olarak Kur’an, yasaları olarak da şeriat kabul edildiğinden ayrı bir anayasası, ayrı bir yasası ve kurumsallaşmış bir danışma meclis bulunmamaktaydı.

Katar’da petrolün ortaya çıkarılması 1930’larda söz konusu olmasına rağmen petrol üretimine ancak 1949’da başlanabilmiştir. Katar’ın petrol rezervi, BAE ve Kuveyt’e göre daha sınırlı düzeydedir. Katar’ın dünya petrol rezervi içindeki payı % 1.9 (26 milyar varil) dolayındadır. Kişi başına 100.000 dolar millî geliri ile refah düzeyi bakımından Körfez ülkeleri arasında ilk sırada dünyada ise ikinci sırada yer alan Katar’da günlük petrol üretimi yaklaşık 1.4 milyon varil dolayındadır. Katar’ın diğer önemli yeraltı zenginliği ise 25 trilyon m3 dolayında olduğu tahmin edilen doğal gaz rezervidir. % 13.5’lik payıyla Rusya ve İran’dan sonra doğal gaz rezervleri bakımından dünyada üçüncü sırada yer alan Katar, yaklaşık 100 milyar m3 (metre küp) doğal gaz ihracatıyla da Rusya ve Norveç’ten sonra üçüncü sırada yer almaktadır.

Ikinci Dünya Savaşı sona erdiğinde Türkiye, Suudi Arabistan ve kısmen İran, savaş öncesinde bağımsız devletler olarak uluslararası politika sahnesinde yer alırken Mısır, Irak, Suriye, Lübnan, Ürdün, Yemen, Kuveyt ve diğer Körfez Şeyhlikleri, henüz bağımsızlıklarını kazanamamış veya hukuksal anlamda bağımsız olmakla birlikte, etkin İngiliz veya Fransız denetimi altında bulunmaktaydı.

Soğuk Savaş, Orta Doğu’da dünyanın çoğu bölgesinde yaşandığı gibi sadece ideolojik rekabet ve gerilimlerle dolu yıllar olarak geçmemiştir. Zira bölge ülkeleri arasındaki tarihsel husumetler, petrol ve özellikle de Filistin sorunu gibi faktörler, Soğuk Savaş döneminde bölge siyasetinde önemli belirleyiciler arasında yer almıştır.

1947 Mart’ında ilan edilen Truman Doktrini ile Türkiye’nin stratejik açıdan güçlendirilerek gerek Avrupa’ya gerekse Orta Doğu’ya yönelik Sovyet yayılmasının önlenmesi amaçlanmıştır.

İngiltere 1 Ocak 1948’de Filistin Manda Yönetimi’ni 14 Mayıs’ta sona erdireceğini ve bölgeden çekileceğini duyurdu. İngiltere’nin çekilmesine saatler kala, Yahudilerin İsrail devletinin kurulduğunu ilan etmesiyle Mısır, Suriye, Irak, Lübnan, Ürdün ve Suudi Arabistan ile İsrail arasındaki Birinci Arap-İsrail Savaşı başlamış oldu.

Üçlü Deklarasyon: ABD, İngiltere ve Fransa tarafından 25 Mayıs 1950’de açıklanan Üçlü Deklarasyon, Orta Doğu’daki silahlanmayı ilk kontrol girişimidir. Deklarasyon, Orta Doğu ülkelerine yönelik bir silah ambargosundan ziyade kontrollü silah satmayı amaçlamaktaydı. Buna göre Orta Doğu’ya üç ülkenin onayı olmadan silah satışı yapılmayacaktı. Ancak gerek üç ülkenin farklı çıkarlara sahip olmaları gerekse Mısır’ın Sovyetlerden silah alımı, bu mekanizmanın ortadan kalkmasına neden olmuştur.

ABD, İsrail’in ilanına siyasal anlamda büyük destek verse de Birinci Arap-İsrail Savaşı’nda askerî açıdan aynı oranda destek vermemiştir. Zira ABD, Orta Doğu’daki Arap ülkelerinde bulunan ekonomik çıkarlarını kaybetmemek, bölgedeki İngiliz nüfuzunun ortadan kalkmasına engel olmak ve olası bir Sovyet yayılmasını önlemek amacıyla İsrail’e askerî anlamda destek vermemişti.

Orta Doğu’daki Sovyet yayılmacılığına karşı Mısır’ın içinde yer aldığı bir savunma örgütünün kurulamayacağı görülünce, 1955’te İngiltere, Türkiye, İran, Irak ve Pakistan’ın katılımıyla Bağdat Paktı kurulmuştu.

Mısır’la Batı Bloku arasındaki gerilimi arttırmakla beraber, Süveyş Savaşı’nın temel nedeni, ABD ve İngiltere’nin Nâsır yönetiminin oldukça önem verdiği Asvan Barajı projesinin finansmanından çekilmesi olmuştur. Nitekim 19 Temmuz 1956’da ABD, arkasından da İngiltere ve Dünya Bankası, resmî olarak bu koşullarda barajın finansmanını üstlenemeyeceklerini açıklamıştır. Nâsır’ın buna yönelik tepkisi ise Hür Subaylar Devrimi’nin yıl dönümü olan 26 Temmuz 1956’da Süveyş Kanal Şirketi’ni millîleştirmek şeklinde olmuştur

1869’da hizmete açılan Süveyş Kanalı, Hint Okyanusu ile Akdeniz arasında Kızıldeniz üzerinden bir bağlantı kurmakta ve önceleri Batı Avrupa’ya ulaşmak için Afrika kıtasını dolaşan ticari gemilerin yolunu yarı yarıya kısaltmaktaydı. Bu nedenle kanal, stratejik açıdan oldukça önemliydi. Kanalın kontrolü, 1956’da Mısır’ın millîleştirme kararına kadar Kanal Şirketi’nin elinde olup çoğunluk hisseleri İngiltere ve Fransa’ya aitti.

Süveyş Savaşı, kazananları ve kaybedenlerinin, farklı açılardan değişkenlik
gösterdiği bir savaş olarak değerlendirilmelidir. Savaş’ın tarafları açısından düşünüldüğünde İsrail, bu savaştan kısa vadeli ve doğrudan en kazançlı çıkan taraf olmuştur. İngiltere ve Fransa, savaştan askerî anlamda kazançlı çıkmakla beraber, savaşın orta ve uzun vadeli sonuçları değerlendirildiğinde siyasi açıdan mağlup oldukları söylenebilir. Zira Süveyş Savaşı İngiltere’nin Orta Doğu’dan tasfiye edilmesi sürecini beraberinde getirmiştir. Mısır ise İngiliz-Fransız-İsrail saldırıları karşısında askerî anlamda yenilgi alsa da siyasi açıdan süreçten en kazançlı çıkan aktörlerden biri olmuştur. Zira Nâsır yönetimindeki Mısır, Kanalı elinde tutarak rejimini korumuştur.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında Sovyetler Birliği ile yaşanmaya başlanan görüş ayrılıkları üzerine, özellikle ABD ve İngiltere Sovyetlerin Orta Doğu’ya girmesini engellemek için çalışmalara başlamıştır. Bu doğrultuda 1947 Mart’ında ilan edilen Truman Doktrini ile Türkiye’nin stratejik açıdan güçlendirilerek gerek Avrupa’ya gerekse Orta Doğu’ya yönelik Sovyet yayılmasının önlenmesi amaçlanmıştır. Doğru cevap C'dir.