ORTA DOĞUDA SİYASET - Deneme Sınavı - 10

Üçlü Deklarasyon: ABD, İngiltere ve Fransa tarafından 25 Mayıs 1950’de açıklanan Üçlü Deklarasyon, Orta Doğu’daki silahlanmayı ilk kontrol girişimidir.

Süveyş Savaşı’nın temel nedeni, ABD ve İngiltere’nin Nâsır yönetiminin oldukça önem verdiği Asvan Barajı projesinin finansmanından çekilmesi olmuştur.

1967 savaşı İsrail'in hava saldırılarıyla başlamıştır.

Savaş öncesinde 20.250 km2 toprağı elinde bulunduran İsrail, savaş esnasında Gazze Şeridi, Sina yarımadası, Golan tepeleri, Batı Şeria ve Kudüs’ü işgal ederek kontrolü altında bulundurduğu toprakları 88.000 km2’ye çıkarmıştır

Altı Gün Savaşı sonrasında Orta Doğu’da oluşan yeni güç dağılımı, bir yandan Arap ülkelerinin eski tehdit algılamalarının değişmesine neden olurken diğer yandan küresel güçlerin bölgesel ilişkilere daha fazla angaje olmasına neden olmuştur. Arap ülkelerinin tehdit algılamalarındaki değişimin en önemli nedeni, Mısır’ın savaş sonrasındaki durumundan kaynaklanmaktadır. Savaş öncesinde geleneksel Arap ülkelerinin İsrail’den daha fazla tehdit algıladıkları Mısır, savaşın getirdiği hezimetle beraber hem askerî hem ekonomik ve en önemlisi de siyasal açıdan eski etkisini yitirmiştir. Dolayısıyla artık Mısır, Suudi Arabistan başta olmak üzere geleneksel Arap yönetimleri açısından bir tehdit olmaktan çıkmış; tersine ekonomik açıdan bu ülkelere bağımlı bir hale gelmiştir.

ABD’nin arabuluculuğunda gerçekleştirilen görüşmeler sonucunda 1978 Eylül’ü ve 1979 Mart’ında Mısır ile İsrail arasında Camp David Anlaşmaları imzalanmıştır

1980-1988 yılları arasında İran-Irak Savaşı yaşanmıştır.

1981 yılında rejime karşı daha çok sol kesimden gelenlerin kurduğu Halkın Mücahitleri Örgütü (HMÖ) rejime karşı silahlı mücadele başlatmıştır.

İran İslam Devrimi, Ayetullah Humeyni li­derliğindeki din adamlarının öncülük ettiği ve farklı siyasal, etnik ve ideolojik grupların destek verdiği halk kitlerinin despotik Şah Rıza Pehlevi yönetimine karşı gerçekleş­tirdikleri bir devrimdir.

Bütün bu sorunların varlığını potansiyel olmaktan gerçek bir çatışma ortamına alan da iki ülke arasındaki sınır sorunlarıdır. 1937 yılında imzalanan İran-Irak Sınır Antlaşması ile Irak’a bırakılan 200 km uzunluğundaki Şatt-ül Arap Suyolunu iki ülke arasında ciddi bir gerilim konusu olmuştur.

Bu dönemde ayetullahların kullandığı dinsel ve siyasal söylem geniş halk kit­leleri tarafından kabul görmüş, bu da din adamlarının siyasi gücünü daha da art­tırmıştır. 1960’lı yıllardan itibaren Kum şehri yönetim karşıtı faaliyetlerin merkezi olmuş ve bu kesimi temsilen de Ayetullah Ruhullah Humeyni ön plana çıkmıştır.

1978’de Saddam yönetimi tarafından Irak’tan çıkarılan Humeyni, daha sonra Paris’e geçmiştir. İran’da devrim hareketinin başlamasıyla 1 Şubat 1979’da İran’a dönen Humeyni, devrim sonundan 3 Haziran 1989’daki ölümüne kadar İran’ı yönetmiştir.

İran-Irak Savaşı 22 Eylül 1980 ile 20 Ağustos 1988 yılları arasında yaşanmış, iki taraftan bir milyondan fazla kişinin hayatına mal olan ve iki ülkeyi de ciddi eko­nomik kayıplara uğratan ve hem siyasal hem de toplumsal olarak yıpratan bir bölgesel savaştır. 20. yüzyılın en uzun süreli konvansiyonel savaşı olan İran-Irak Savaşı, yüzyılın son çeyreğinde Orta Doğu’daki iki ülke arasında meydana gelen ve daha çok dinsel bölünmeler, sınır sorunları ve siyasal farklılıklar gibi nedenler­den dolayı gerçekleşen çok-boyutlu bir Arap-Fars savaşıdır. Bazıları bu olaya ta­rafları niteleyen ülkeleri dikkate alarak İran-Irak Savaşı derken, bir grup gözlemci ise savaşın yaşandığı bölgeyi nazarı dikkate alarak Birinci Körfez Savaşı olarak isimlendirmektedir.

Yukarıda sayılan üç sebebin dışında Satt’ül Arap bölgesindeki sınır sorunları da savaşın sebepleri arasındadır.

İran-Irak Savaşı 22 Eylül 1980 ile 20 Ağustos 1988 yılları arasında yaşanmıştır.

ABD ve Batı Irak’a devrim sonrasında İran’ın batının desteğini kaybetmesinden dolayı, Sovyetler Birliği ise Irak’ın sosyalist söylemlerinden dolayı destek olmuşlardır.

Bu dönemde BM dört kimyasal silah uzmanını incelemelerde bulunmak amacıyla İran’a göndermiştir. Bu uzmanların hazırladıkları raporlar doğrultusun­da zamanın BM Genel Sekreteri Javier Perez de Cuellar Irak’ı resmen kınamış ve kimyasal silahların kullanımı konusunda 1925 tarihli Cenevre Protokolü’ne uy­maya davet etmiştir.

Savaşı kazandığı söylenen Irak, savaş sırasındaki harcama­ları dolayısıyla 80 milyar dolar civarında dış borç almak zorunda kalmıştır. Bu dış borçlar Irak’ın Kuveyt’i işgal etmesinin temel gerekçelerinden birini oluşturmuştur.

İkinci Körfez Savaşı’nda, Irak lideri Saddam Hüseyin 2 Ağustos 1990 tarihinde beklenmedik bir şekilde büyük petrol rezervlerine sahip olan küçük Körfez ülkesi Kuveyt’i işgal etmiş ve Kuveyt’i ülkesinin 19. vilayeti ilan etmiştir. Böylece tarihte ilk kez BM üyesi bir devlet başka bir devlet tarafından tamamen işgal ve ilhak edilmiş­tir.

1984 yılında İran ordusunun ağır saldırıları karşısında bunalan Irak ordusu gerilemeye ve mevzi kaybetmeye, sonuçta İran ordusu Kürdistan eyaletinde sınırı geçerek Dicle Nehri’ne doğru ilerlemeye başlamıştır. Bu saldırıların sonucunda da İran, Irak’ın güneyinde bulunan petrol üretime merkezi Mecnun adasını işgal etmiştir. Ancak bataklık olan bu adada hareket etme güçlüğü olduğundan İran birlikleri sorun yaşamışlar. Savaşın bu aşamasında Irak ordusu, İran birliklerini geri püskürtmek için hardal gazı ve sinir gazı gibi zehirli gazlar, yani kitle imha silahları, kullanmaya başlamıştır. Tahminlere göre tara arın birbirlerine azami zararı verme çabası neticesinde sadece 1984 yılında İran’ın 300, Irak’ın ise 250 bin civarında askeri öldürülmüş veya yaralanmıştır.