ORTA ASYA VE KAFKASLARDA SİYASET

Glasnost ve Perestroyka: “Açıklık ve Yeniden Yapılanma” anlamına gelen, SSCB Devlet Başkanı Mihail Gorbaçov’un başlattığı reformlara verilen addır. Reformlar devlet bürokrasisini düzenleme, ekonomiyi canlandırma, demokratikleşme gibi amaçları içerir.Büyük Ermenistan: Ermenilerin; Hazar,Karadeniz ve Akdeniz’e kıyısı olan topraklarda kurulacak bir devlete sahip olma idealidir. SSCB’den ayrıldıktan sonra Ermenistan’ın ilk Cumhurbaşkanı olan Levon Ter Petrosyan tarafından yeniden gündeme getirilmiştir. İrredentist politika: Bir devletin başka bir devlet ülkesinde yaşayan bir dil ve etnik köken itibariyle kendisinden olduğuna inandığı insan topluluklarını kendi topraklarına katmak istemesi ya da en azından onlar üzerinde bir hak iddia etmesi.

Yeni Büyük Oyun: Soğuk Savaş’tan sonra Orta Asya’da yaşanan güç mücadelesidir.
ABD, AB, RF, Çin gibi küresel güçlerin yanında Hindistan, İran, Türkiye gibi bölgesel
güçler de bu rekabette yer alır.

Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ): 1996’da Çin Halk Cumhuriyetinin girişimleriyle Çin, Rusya Federasyonu, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan tarafından kurulan “Şanghay Beşlisi”ne, Özbekistan’ın 2001’de katılmasıyla oluşan örgüttür. Örgütün kurulmasına sınır güvenliği sorunları, terörizm, ABD'nin bölgede artan öneminin
yarattığı rahatsızlık temel oluşturur.

Ekim 1993: Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev, Ermenileri barışa zorlamak için yeni bir askeri taarruz başlatmıştır.12 Mayıs 1994: BMGK ilgili kararlarının ve AGİT’in yürüttüğü girişimlerin sonuç vermemesi üzerine ise Rusya’nın başlattığı süreç bir süre sonra yine AGİT kapsamına alınmıştır. Moskova’nın arabuluculuğunda nihai ateşkes (Bişkek Protokolü) sağlanmış ve 27 Temmuz 1994’te hâlen geçerli olan ateşkes anlaşması imzalanmıştır. Ermenistan  uluslararası baskılar sonucunda ancak 26 Eylül 1997’de kabul etmiştir. Fakat, dönemin Ermenistan Cumhurbaşkanı Ter Petrosyan’ın, aşırı milliyetçilerin baskıları sonucu 5 Şubat 1999’da istifa etmek zorunda kalması ve uzlaşmaya yanaşmayan Koçaryan’ın Devlet Başkanı seçilmesi sebebiyle plan hiçbir zaman yürütülememiştir.

1. AŞAMA: Ermenistan, Dağlık Karabağ dışındaki reyonlardan çekilecek, bölgeye barış gücü yerleştirilecek ve mülteciler geri dönecektir.2. AŞAMA: Azerbaycan ile Ermenistan arasında ulaşım hatları açılacak ve güven artırıcı önlemlerle iki ulus arasındaki husumet giderilecektir.3. AŞAMA: Azeri nüfusun Dağlık  Karabağ’a dönmesinden 15- 20 yıl geçtikten sonra bölgenin geleceğine ilişkin referandum yapılacaktır

Dağlık Karabağ ve çevresindeki yedi reyonun işgali sorunu diğer sorunlarda olduğu gibi bölgedeki güç boşluğunun neticelerinden biridir. Türkiye, Rusya, İran, AB ve ABD gibi aktörlerin çözüm önerileri yetersiz kalmaktadır. AGİT, BM, AB gibi örgütler sorunun çözümünde aktif rol oynayamamaktadır. AGİT bünyesinde oluşturulan Minsk Grubu zaman zaman sorunun çözümü için barışçıl çözümlerin önerildiği önemli bir
platformdur. Genel olarak, Orta Asya ve Kafkaslarda yaşanan bölgesel sorunlarda, Soğuk Savaş döneminin etkileri ve günümüzde yaşanan güç mücadelesi önemli rol oynamaktadır.

Acaristan sorununun bir başka boyutu da ekonomiktir.Sarp Sınır Kapısı’nın açılması ve Batum Limanı, Batum-Bakü ve Batum-Erivan demir yolları, Acaristan’a gelir sağlamaktadır.Acaralar bu kazancı paylaşmak istememektedir. Bu açıdan Acaristan
sorunu Abhazya ve Güney Osetya sorunundan farklıdır.

Cavahati Bölgesi’nde Ermeni nüfus yoğunluğu fazladır. Cavahati Sorunu, Dağlık Karabağ ve İşgal Altındaki  Reyonlar Sorunu ile de yakından ilgilidir.

Fergana Vadisi, yapısı ve içinde barındırdığı sorunların çeşitliliği bakımından 11 Eylül 2001 sonrasında öne çıkan bir bölgedir. Fergana Vadisi’nin önemi ve bölgedeki çatışmalar SSCB’nin dağılarak buradaki kontrolü kaybetmeye başlamasıyla artmıştır.Fergana Vadisi, Rus Çarlığı ve SSCB Dönemi’ndeki “Böl-Yönet” politikalarının sonuçlarını yansıtan bir çatışma bölgesidir. SSCB, bölgedeki ülkeleri yapay kimlikler ve sınırlarla bölerek “Sovyet Kimliği” yaratmaya çalışmıştır. Bunu yaparken farklı etnik köken vurgusuyla bölgedeki ülkeleri bölmüş, bu politika Soğuk Savaş sonrası yaşanan etnik çatışmaların temelini oluşturmuştur.

Güç boşluğu, bir bölgede oluşan ve eksikliğinde çatışmalara neden olan, üst otoritenin olmaması durumudur.

7-16 Ağustos 2008 tarihleri arasında, Osetya Sorunu’nun Rusya Federasyonu (RF) ile Gürcistan arasında savaşa dönüşmesidir. Bu savaşta RF Gürcistan’ı yenmiş ve Gürcistan toprakları Fransa’nın sorunu çözmek için devreye girmesine kadar Rus işgali altında kalmıştır. Savaşın sonunda Güney Osetya ve Abhazya’nın bağımsızlıkları RF tarafından tanınmıştır. Bu savaşın literatürdeki ismi ise 08.08.08 savaşı ya da Beş Gün Savaşıdır.

Acaristan Sorunu, Rusya’nın SSCB Dönemi’nde uyguladığı politikalar sonucunda oluşmuştur. Nüfusunun çoğunluğu Müslüman olan Acaristan 1921’de SSCB’ye, 1937’de Gürcistan’a bağlanmış ve Müslüman Acar halkı Stalin tarafından Kazakistan’a göç ettirilmiştir.

Cavahati Sorunu Soğuk Savaş’tan sonra Gürcistan’da yaşanan etnik sorunlardan birisidir. Tam adı Samtshe-Cavahati olan bölgede yoğun Ermeni nüfus yaşamaktadır. Cavahati Bölgesi’ndeki Ermenilerin paramiliter gruplarla özerklik talebinde bulunması, bölgedeki Rus üslerinin kapatılması ve Ahıska Türklerinin durumu sorunun özünü oluşturmaktadır.

Büyük Ermenistan, Ermenilerin; Hazar, Karadeniz ve Akdeniz’e kıyısı olan topraklarda kurulacak bir devlete sahip olma idealidir. SSCB’den ayrıldıktan sonra Ermenistan’ın ilk Cumhurbaşkanı olan Levon Ter Petrosyan tarafından yeniden gündeme getirilmiştir.

Hazar bölgesi önemli ticaret yolların üstünde yer alan ve bölgedeki özellikle petrolün ve doğalgazın varlığıyla bilinmektedir. Bununla birlikte Dünya havyar ihtiyacının %90'ı bu bölgeden elde edilmektedir. Son olarak balıkçılık ise tarih boyunca bölgenin önemli ekonomik kaynakları arasında yer almaktadır.

Hazar’ın Statüsü, 18. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren uluslararası hukukun konusu olmuştur. Aşağıda belirtilen antlaşmalar ile Hazar Denizi’ndeki balıkçılık faaliyetleri, seyrüsefer serbestliği ve Hazar’da donanma bulundurma gibi konular düzenlenmiştir. Bu antlaşmalar; 1723 Petersburg Antlaşması, 1729 Reşt Antlaşması, 1813 Gülistan Antlaşması, 1828 Türkmençay Antlaşması, 1921 yılında imzalanan Moskova Dostluk Antlaşması, 1935 yılında imzalanan SSCB-İran Antlaşması, 1940 yılında imzalanan Tahran Antlaşması şeklindedir.

1980’lerin ikinci yarısından SSCB’nin dağılmasına kadar olan süreçte ise Ermenistan’ın, Azerbaycan’ın Karabağ bölgesine yönelik iddiaları yeniden başlamıştır. 2 Eylül 1991 tarihinde ise Karabağ bağımsızlığını ilan etmiştir.

Hazar Denizi’nin Hukuki Statüsü Sözleşmesi dışında Zirvede taraf devletler arasında şu belgeler de imzalanmıştır: Hazar Denizi’nde Terörle Mücadele Alanında İşbirliği Protokolü, Hazar Denizi’nde Organize Suçla Mücadele Alanında İşbirliği Protokolü, Hazar Devletlerinin Hükümetleri Arasındaki Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması, Hazar Devletlerinin Hükümetleri Arasında Ulaşım Alanında İşbirliği Anlaşması, Hazar Denizi’ndeki Olayların Önlenmesi Konusunda Anlaşma, Sınır Kurumlarının İşbirliği ve Etkileşimi Protokolü

Nisan 2016’da yaşanan ve literatürde “4 Gün Savaşları” olarak adlandırılması genel kabul gören çatışmalar ile farklı bir boyuta taşınmıştır. Genel ve soyut olarak belirtilirse 2 Nisan 2016 gününün ilk saatlerinde Ermenistan ordusunun işgal altında tuttuğu bölgelerden Azerbaycan sivil yerleşim birimlerine ateş açılmıştır. 22 yıl sonra yaşanan bu geniş ölçekli ateşkes ihlali üzerine Azerbaycan ordusu cephe hattında (Ağdere, Terter, Ağdam, Hocavend ve Fuzuli Bölgeleri) karşı saldırı başlatmıştır. 4 gün süren sıcak çatışmanın ardından her iki tarafın ordusunda da kayıplar yaşanırken, Azerbaycan Talış Köyü etrafındaki stratejik öneme sahip bazı tepeler ve yerleşim birimleri başta olmak üzere Ermenistan işgalindeki topraklarının yaklaşık %1’lik kısmını geri almıştır.

Güç Boşluğu: Bir bölgede oluşan ve eksikliğinde çatışmalara neden olan, üst otoritenin olmaması durumudur.