ORTA ASYA VE KAFKASLARDA SİYASET

Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan’ın bağımsızlığından sonra Türkiye, çıkarını her üç ülkeyle birden iyi ilişkiler kurup geliştirmekte gördü. Ancak, Türkiye Ermenistan’la diplomatik ilişkileri henüz tesis etmemiştir. Ankara, bunun için en başından itibaren üç şart ileri sürmüştür. Bunlar:
• Ermenistan’ın “Ermeni soykırımı” iddialarından vazgeçmesi;
• Ermenistan’ın Türkiye’den toprak taleplerinde bulunmaması ve 1921 Kars Antlaşması’nın şartlarını kabul etmesi;
• Ermenilerin Dağlık Karabağ Savaşı’nı ve Azerbaycan’a yönelik saldırılarını durdurmaları. Bu şart günümüze uyarlanmış hâliyle şu şekilde ifade edilmektedir: ‘Ermenilerin işgal altında tuttukları Azeri topraklarının tümünden çekilmeleri'.

Ermenilerin Nahçıvan’a yönelik tehditleri artınca Nahçıvan halkı Türk ordusundan yardım istemiştir. Nahçıvan’daki iç huzursuzluklar haftalarca devam etmiştir. Neticede Nahçıvan Parlamentosu, bölgenin Ermenilerin eline geçmemesi için Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin SSCB’den (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği) ayrıldığını ilan ederek Türkiye ile birleşme kararı vermiştir. Bu ani karar, doğal olarak Ankara’da politik bir şok etkisi yaratmıştır. Türk yetkililer yine de Sovyetler Birliği’nin iç işlerine karışmaktan sakınarak tedbirli hareket etmişlerdir. Olaylar olurken Türk hukukçular, 1921 Kars  Antlaşması’nın Türkiye’ye Nahçıvan sınırındaki kargaşalara askerî müdahalede bulunma hakkı vermediğini ileri sürerlerken siyasi partiler, bu hakkı verdiğini iddia etmekteydiler. Sonuçta, Türkiye ‘Nahçıvan kriziyle’ ilgili olarak herhangi bir girişimde bulunmadığı gibi, Kasım ayı başlarında Azerbaycan Parlamentosu’nun bağımsızlık kararını tanımış olmasına rağmen, gerçek tanımayı (9 Kasım 1991), SSCB’nin yıkılmasına kadar ertelemiştir. Azerbaycan’ın içindeki gelişmeleri, daha ziyade Moskova’nın kendi iç meseleleri olarak algılamaya devam etmiştir. Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra ise Güney Kafkasya ülkelerini ilk tanıyan ülke yine Türkiye olmuştur.

Azerbaycan bağımsızlığına kavuştuktan sonra, Türkiye bu ülkenin uluslararası toplumla sağlıklı bir iletişim kurmasını desteklemiş ve bu konuda ona yardımcı olmuştur. Bu çerçevede, Azerbaycan’ın Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı’na (AGİK) üyelik sürecini açıkça desteklemiştir. Uluslararası toplum ise Türkiye’nin girişimleriyle, bağımsızlığına yeni kavuşan Bakü yönetiminin Birleşmiş Milletler’e (BM) katılma talebini reddetmemiştir. Türkiye, Azerbaycan’ın uluslararası topluma katılarak bir an evvel Rus etki alanından kurtulmasını arzu etmiştir. Bu bağlamda, Rusya’nın Güney Kafkasya’daki birliklerini yavaşça geri çekmesi de önemlidir. Azerbaycan’daki yaklaşık 60.000 kişilik Rus askerî varlığı, 1993 yılının ortalarına kadar ülkeden tamamen geri çekilmiştir.

‘Atatürkçülüğüyle’ tanınan Elçibey, Azerbaycan’ın Türkiye ile çok yakın ilişkiler kurmasına taraftardı. Lider Elçibey’in Türkiye ile ilişkilere dair bazı idealleri vardı. Bunlardan bazıları:
• Türkiye ile Azerbaycan arasında bir ‘konfederasyon’ kurulması, dolayısıyla iki ülke arasında sınırların kalkması ve iki ülke insanlarının birbirlerinin ülkelerinde serbestçe çalışabilmeleri,
• İki ülke arasındaki askerî işbirliğinin Rusya ve Ermenistan arasında bulunan seviyeye çıkarılması,
• Türkiye ve Azerbaycan arasında bir ‘ittifak antlaşmasının’ yapılması suretiyle Rusya’nın Azerbaycan’a müdahalesinin önüne geçilmesi,
• Azerbaycan’da Türk Silahlı Kuvvetleri ve NATO’ya ait üslerin oluşturulması,
• Azerbaycan’ın NATO üyesi olması,
• Türkiye’nin de yardımıyla Azeri ordusunun en modern silahlarla donatılması, gibi idealleri bulunmaktadır.

Türkiye, bu dönemde de Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki sorunun çözüm yolu olarak ‘toprak değişimi’ (iki koridor açılması) formülünü yinelemiştir. Bu plan, Dağlık Karabağ ve onun Ermenistan’la bağlantısını sağlayacak bir bölgenin  (Laçin) Ermenistan’a, karşılığında ise Nahçıvan’ı Azerbaycan’ın geri kalan kısmına bağlayacak olan Zangezur bölgesinin Azerbaycan’a verilmesini öngörüyordu. Türkiye, bu planın hayata geçirilmesi hâlinde, Bakü - Hazar Denizi - Orta Asya ülkeleriyle doğrudan iletişim sağlama olanağına kavuşmuş oluyordu. Ancak bu proje, sorunun taraflarınca kabul edilmemiştir. Elçibey’in Türkiye ile ilişkilere özel önem verdiği bilinmektedir. Ancak, bu durum, bölgede Rusya ve İran’ı fazlasıyla rahatsız etmiştir. Bu arada Ermenistan’ın da Türkiye’nin bölgede bu denli etkinlik kazanmasını kendisine karşı önemli bir tehdit olarak gördüğü aşikârdır.

2003 yılından itibaren Türk Dış Politikası’nda “Komşularla Sıfır Problem Politikası” başlatılmıştır. Azerbaycan bu politikayı eskiye nazaran biraz sorunlu bulmuş ve Türkiye’nin Ermenistan ile yakınlaşmasından endişe etmiştir. Bakü yönetimi, Ermenistan’ın silahlı güçlerinin Azerbaycan’ın işgal edilmiş topraklarından çıkarılmadan, Ankara’nın Erivan ile ilişkilerinin normalleşmemesi gerektiğini savunmuş ve bu durumun Azerbaycan’ın ulusal çıkarlarına uymadığını dile getirmiştir. Türkiye ile Azerbaycan ilişkilerinin tarihî köklere dayandığını belirten Azeriler, Türkiye’nin Azerbaycan’ın ulusal çıkarlarına ters düşecek bir davranışının, iki ülke arasındaki kardeşlik ilişkilerinin “ruhuna gölge düşüreceğini” bildirmişlerdir. Kısacası Türkiye ile Ermenistan arasında 2009 protokollerinin imzalanması suretiyle, Türkiye-Ermenistan ilişkileri ‘iyi komşuluk’ zeminine taşınmaya çalışılmış ancak bu, Türkiye- Azerbaycan ilişkilerini salt iyi komşulukla sınırlamak sonucunu verme tehlikesiyle baş başa bırakmıştır. Ancak, bu yeni yaklaşım Türkiye-Azerbaycan ilişkilerini zedelememiştir.

Türkiye’nin, komşularla sıfır sorun siyasetini Ermenistan’la  münasebetlerine yansıtmaya çalışmıştır. Türkiye ile Ermenistan arasında 2009 protokollerinin imzalanması suretiyle, Türkiye-Ermenistan ilişkileri ‘iyi komşuluk’ zeminine taşınmaya çalışılmıştır. Türkiye’nin önerdiği, ‘Karabağ ve Nahçıvan’a çifte koridor formülü’, Ermeniler tarafından kabul edilmemiştir. Bu aşamada, Türkiye, Ermenistan’a askerî işgalleri sona erdirdiği takdirde her türlü ekonomik ve insani yardımlarından faydalanabileceğini de sürekli olarak vurgulamaktaydı. Ermenilerin bu formüle karşı çıkmalarının nedeni gayet açıktır. Çünkü eğer bu plan gerçekleşebilseydi, öngörülen Azerbaycan- Nahçıvan koridoru, Ermenistan’ın İran sınırındaki Megri kasabasından geçecekti. Bu durumda ise, Ermenilerin İran ile sınır bağlantısı kalmayacaktı. Dolayısıyla, Ermeniler Karabağ meselesinin çözümü kadar, İran’la aralarındaki sınır bağlantısının korunmasına da önem veriyorlardı.

Türkiye Cumhuriyeti hükümeti, 3 Nisan 1993 tarihinde almış olduğu bir kararla, Ermenistan’a giden tüm insani ve diğer yardımların sınırlarından transit geçişini durdurmuştur. Yani, her türlü sınır geçişini kapatmıştır. Bundan 4 gün sonra da Doğu Anadolu’daki 3. Ordu yeniden alarma geçirilerek Ermenistan sınırına asker yığılmaya başlanmıştır. Türk Hükümeti bu sırada Ermenileri çok sert bir dille uyarmıştır. Türkiye’nin BM nezdindeki temsilcisi, “Hükümetinin, Ermeni saldırganlığını püskürtmek için askerî önlemler de dâhil olmak üzere tüm önlemleri alacağını” açıklamıştır. Türkiye, BM Güvenlik Konseyinin daimî üyelerine de sürekli olarak, Ermenilerin ‘emperyalistçe hareket ederek’ BM’nin temel ilke ve normlarını hiçe saydığını vurgulamıştır. Türkiye; Ermenistan’a ve Dağlık Karabağ üzerine ambargo ve abluka uygulama kararı almıştır. Bu karar günümüzde de hâlâ geçerliliğini korumaktadır.

Türkiye-Gürcistan ilişkileri ‘egemen eşitlik’ esasına dayalı olarak birbirlerinin toprak bütünlüklerine ve bağımsızlıklarına saygı duyma doğrultusunda devam etmektedir. Bu anlamda, Gürcistan’ın Abhazya, Güney Osetya, Acaristan ve Cevahe (Cavahati) gibi sorunları karşısında üniter devlet ve ulus devlet yapısının korunması, Türkiye’nin devlet politikasıdır. Türkiye etnik, dinî, kültürel ve sosyal nedenlerden dolayı Gürcistan’ın bölünmesi sonucunu doğuracak her türlü girişime karşıdır. Türkiye Gürcistan’ın içinden veya dışından gelebilecek tehlikelere karşı bu ülkenin dostu olarak yanında yer almaya çalışmaktadır.

İlk iki öncül Türkiye’nin, Güney Kafkasya’ya yönelik izlediği dış politikanın dayandığı temel ilkelerdendir. Doğru cevap C'dir.

Verilen öncüllerin hepsi Türkiye'nin Ermenistan'la diplomatik ilişkilerin tesis edilmesi için ileri sürdüğü şartlardandır. Doğru cevap E'dir.

Azerbaycan’la 14 Ocak 1992’de imzalanan protokolle diplomatik ilişki kurulmuş ve Başkonsolos olarak görev yapmakta olan temsilciliğimiz Büyükelçilik düzeyine yükseltilmiştir. Doğru cevap B'dir.

Bahsedilen lider Ebulfez Elçibey'dir. Doğru cevap C'dir.

‘Türklerin 1915’teki tehcir sırasında Ermenilere soykırım yaptığı’ tezini canlandırmaya çalışan Ermenilerin bu tavrına karşı en sert tepki dönemin Cumhurbaşkanı Turgut Özal’dan gelmiştir. Doğru cevap B'dir.

Bu davet Serj Sarkisyan döneminde gelmiştir. Doğru cevap D'dir.

Gürcistan henüz Sovyetler Birliği topraklarının içindeyken Türkiye-Gürcistan ilişkileri 1989 yılında Sarp Sınır Kapısı’nın açılmasıyla başlar. Bu şekilde, daha SSCB yıkılmadan önce, ilk kez bir NATO üyesiyle bir Varşova Paktı ülkesi arasında
(Gürcistan üzerinden SSCB) sınır kapısı açılmıştır.

Verilen öncüllerin hepsi Türkiye-Gürcistan ekonomik ilişkilerine ilişkin doğru ifadelerdendir. Doğru cevap E'dir.

Verilen öncüllerin hepsi AKP iktidarı döneminde Türkiye açısından, Güney Kafkasya stratejisinin temel sütunlarındandır. Doğru cevap A'dır.

Bu çatışmalar 2016'da yılında yaşanmıştır. Doğru cevap D'dir.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından bağımsızlıklarına kavuşan Güney Kafkasya ülkeleri,
değişik nedenlerle Türkiye’nin dikkatini çekmiştir.
Bu nedenlerin başlıcaları:
• Hazar havzasının zengin petrol ve doğalgaz
kaynakları,
• Türkiye’nin Orta Asya’ya ulaşması için bir
geçiş koridoru sunması (dolayısıyla stratejik
konumu),
• Bölgenin çevre ülkelere sağlayabileceği cazip ticari olanakları,
• Boru hatlarının geçiş güzergâhı olması,
• Dünya siyaseti açısından önemli sayılabilecek çatışmaları bünyesinde barındırmasıdır.