ORTA ASYA VE KAFKASLARDA SİYASET

Avrupa’da savaşın sona ermesinden hemen sonra, SSCB’de İran, Çin ve Türkiye ile ilgili olarak (müttefiklerle karşı karşıya gelme de göze alınarak) ciddi yayılmacı planlar öngören gizli kararlar alınmıştır. Haziran-Ağustos 1945 döneminde, Sovyetler Birliği Türkiye ile ilgili iddialarını ortaya koymuştur. 7 Haziran’da Dışişleri Bakanı Viacheslav Molotov, Türkiye Büyükelçisi Selim Sarper’i Kremlin’de kabul etmiş ve Doğu Anadolu üzerindeki Sovyet toprak iddialarını açıklamıştır. 18 Haziran 1945 tarihinde, Molotov ve Sarper ikinci kez bir araya gelmişler, Molotov Sarper’i Sovyetlerin Türk Boğazlarında bir askeri üs kurma ve Boğazların ortak kontrolü niyetlerine ilişkin olarak bilgilendirmiştir. 18 Ağustos’ta Sovyet Dışişleri Bakanlığı Türkiye’den alınacak toprak hakkında karar vermiş ve bu toprağın Ermenistan ve Gürcistan Sovyet Cumhuriyetlerine katılacağını ilan etmiştir. Doğru cevap E’dir.

17 Aralık 1925 tarihli Türk-Sovyet Dostluk ve Tarafsızlık Anlaşması’nın feshedileceği, 19 Mart 1945 tarihinde bildirildi. Sovyet Dışişleri Bakanı Molotov, Türkiye’nin SSCB’deki Büyükelçisi Selim Sarper’i kabul ederek 1925 yılında imzalanan anlaşmanın iki ülke arasındaki dostluğu geliştirmek açısından önemli olduğunu belirtti. Ancak Molotov “özellikle İkinci Dünya Savaşı sırasında meydana gelen değişiklikler nedeniyle, anlaşmanın yeni şartları karşılayamadığı ve ciddi iyileştirmeler yapılmasına ihtiyaç duyulduğunu” ekledi. Doğru cevap A’dır.

Potsdam Konferansı 17 Temmuz 1945 tarihinde başladı. Üç gün sonra, 20 Temmuz’da, Viacheslav Molotov, İngilizlerin Moskova’ya tevdi edilen 7 Temmuz tarihli Notasına cevap verdi. Muhtemelen Eden ile yaptığı görüşme Molotov’u, Türkiye’den toprak iddialarının ve egemenliğe tecavüzün, Konferans’ta gündeme getirilmesinin zor olacağına ikna etmişti. Cevabında, Sovyet Dışişleri Bakanı, Sovyetlerin Türk Hükûmetiyle görüşmelere girerek Müttefiklerle daha önceki hiçbir anlaşmayı bozmadığını, zira Sovyetleri “Boğazlar konusunu ilgilendirecek” bir ittifak anlaşması imzalamaya davet edenin Türkiye olduğunu açıklamaya çalıştı. Notada Türkiye hükûmetine “bu anlaşmanın sadece Boğazlar ve Sovyetler Birliği’nden ilhak edilen ve 1921 yılında Türkiye’ye katılan topraklar sorununun çözülmesiyle imzalanabileceği bildirildi” deniyordu. Doğru cevap C’dir.

Türk sorunu ve Boğazlar meselesi 13 Temmuz 1945 tarihinde Potsdam’da gayriresmî olarak bir akşam yemeği sırasında tartışıldı. 22 Temmuz tarihinde mesele, Başkan Truman’ın başkanlığını yaptığı altıncı oturum gündemine alındı. Müttefikler, Sovyetlerin Türkiye ile ilgili iddialarını desteklemeyi reddetti. Bu nedenle 1 Ağustos’ta imzalanan Berlin Konferansı’nın Nihai Protokolü, sadece Karadeniz Boğazlarından geçişten bahsetti: “Üç hükûmet modern zamanla uyumsuz olan Sözleşmenin gözden geçirilmesinin gerekli olduğunu kabul etmiştir. Sözkonusu meselenin üç hükûmet ve Türkiye arasında doğrudan müzakerelerin konusu olması kararlaştırılmıştır”. Ertesi gün, ABD Dışişleri Bakanı James Brynes, metni ABD’nin Ankara Büyükelçisi Edwin Wilson’a gönderdi. Doğru cevap D’dir.

19 Mart 1945 günü Sovyetler Birliği tek taraflı olarak 1925 tarihli anlaşmanın “açık şekilde günün şartlarına artık cevap vermediği” gerekçesiyle yenilenmeyeceğini açıkladı. Sovyet tarafı, belgede belirtildiği üzere kısa süre önce Londra’da gerçekleştirilen bir basın toplantısında “Çanakkale Boğazı’nın geleceği ve Türk-Sovyet Anlaşması’nın gözden geçirilmesinin birbiriyle hiçbir bağlantısı olmayan iki farklı konu olduğunu ifade eden” Türkiye Dışişleri Bakanı Hasan Saka ile aynı fikirde değildi. Doğru cevap B’dir.

USS Missouri’nin 6 Nisan 1946 tarihinde İstanbul’a gelişi Sovyetlerin İran’dan çekilmesi kadar sansasyona yol açtı. 1944 yılında vefat eden Türkiye’nin Amerika Birleşik Devletleri Büyükelçisi Mehmet Münir Ertegün’ün naaşını taşıyan savaş gemisinin ziyareti, açıkça ABD’nin Türkiye’nin arkasındaki desteğini gösteriyordu. USS Missouri, Başkan Truman’ın Özel Temsilcisi Alexander W. Weddell ile bir grup gazeteciyi Türkiye’ye getirmişti. Gazetecileri kabul eden Başbakan Saraçoğlu, Türk milletinin “Amerika Birleşik Devleti’nin dostu” olarak ifade edilmesinden gurur duyduklarını ifade etti. Türk milleti bu atfı, İkinci Dünya Savaşın’da gösterdiği bağlılıkla kazanmıştı. Sovyetlerin Boğazlarda askerî üs elde etmesi ile toprak taleplerine ilişkin bir soru üzerine Başbakan, ABD’nin Türkiye’ye yönelik herhangi bir tehdite karşı Türkiye’yi koruyacağını söyledi. Doğru cevap E’dir.

ABD Dışişleri Bakanı, Harp ve Donanma Bakanlarıyla yaptığı toplantı temelinde, 27 Şubat’ta Başkan Truman’a bir bilgi notu gönderdi. Notta, Rusların sinir harbi gerçekleştirmek suretiyle, Türk ordusunu mobilize hâlde tutarak ekonomisinde, mevcut zayıf iktisadi yapısıyla uzun süre destekleyemeyeceği bir açığa neden olduğu kayıtlıydı.

Başkan Truman notu ciddiye aldı, aynı gün Yunanistan ve Türkiye’nin ekonomik ve maddi yardım almaya devam edeceğini açıkladı. Truman, dış yardım için tahsis edilen 400 milyon dolardan 150 milyon doların Türkiye’ye ayrılmasını talep etti. Amerikan Başkanı şu şekilde konuştu: “Günümüzde neredeyse her ulus alternatif yollar seçmek durumundadır. Bu, genellikle özgür bir seçim değildir. Birinci yol çoğunluğun iradesine dayanmaktadır. İkinci yol, çoğunluğa cebren dayatılan azınlığın iradesine dayanmaktadır. ABD’nin politikasının, silahlı azınlığın veya dış baskıların boyunduruğuna direnen bağımsız halkların desteklenmesi olduğuna inanıyorum... Bağımsız halklara kendi kaderlerini çizmeleri için yardım etmeliyiz... Bu itibarla, Kongre’den, Yunanistan ve Türkiye’ye yardım edilmesine yetki vermesini talep ediyorum” Bu açıklama Truman Doktrini olarak adlandırıldı. Konunun 22 Nisan’da Senatoda, 9 Mayıs’ta Temsilciler Meclisinde tartışılmasından sonra, Kongre 22 Mayıs 1947’de “Yunanistan ve Türkiye’ye Yardıma Dair Kanunu” onayladı. Ertesi gün Başkan, Türkiye’ye askerî yardıma resmiyet kazandıran kanunu da imzaladı. Doğru cevap C’dir.

1950’lerin ikinci yarısında, bazı gelişmeler Türk-Sovyet ilişkilerindeki gerilimi arttırdı. Türkiye-Suriye arasındaki toprak sorununa ilişkin planları çerçevesinde, Moskova Eylül 1957’de Ankara’ya bir Nota gönderdi. Doğru cevap D’dir.

1967 yılında ise Başbakan Süleyman Demirel Moskova’ya resmi bir ziyaret gerçekleştirdi. Doğru cevap B’dir.

Mikhail Gorbaçov’un 1980’li yıllarda başa geldiği dönem, Ermeni lobisinin Moskova’da güçlendiği zamana denk gelmişti. Genel Sekreter olmadan önce 21 Şubat 1985 tarihinde Komünist Parti Politbüronun, Ermeni soy kırımının 70. yılı gündemli toplantısını Gorbaçov yönetmiş ve bu toplantıda Ermeni Komünist Partisinin 24 Nisan’ın soykırım günü olarak kabulü önerisi görüşülmüştü. Bu öneri Politbüro temsilcilerince reddedildi. Doğru cevap A’dır.

Anlaşma 7 Kasım 1945 tarihinde sonlandırılmıştır. Doğru cevap C'dir.

Verilen öncüllerin hepsi Sovyetler Birliği'nin taleplerindendir. Doğru cevap E'dir.

Verilen öncüllerin hepsi Gürcistan'ın Türkiye'de hak iddia ettiği yerlerdendir. Doğru cevap E'dir.

Dönemin Dışişleri bakanı Hasan Saka'dır. Doğru cevap B'dir.

USS Missouri’nin 6 Nisan 1946 tarihinde İstanbul’a gelişi Sovyetlerin İran’dan çekilmesi kadar sansasyona yol açtı. 1944 yılında vefat eden Türkiye’nin Amerika Birleşik Devletleri Büyükelçisi Mehmet Münir Ertegün’ün naaşını taşıyan savaş
gemisinin ziyareti, açıkça ABD’nin Türkiye’nin arkasındaki desteğini gösteriyordu. Doğru cevap C'dir.

Bahsedilen nota 7 Ağustos 1946’da sunulmuştur. Doğru cevap C'dir.

Bahsedilen ABD Başkanı Harry S. Truman'dır. Doğru cevap B'dir.

Verilen öncüllerin hepsi Sovyetler Birliği’nin sürdürdüğü yayılmacı politikalara ilişkin doğru ifadelerdendir. Doğru cevap A'dır.

Uzun süren sürtüşme döneminin ardından Türk-Sovyet yakınlaşmasının ilk işaretleri 1960’larda ortaya çıktı. Doğru cevap C'dir.

Bahsedilen isim N. Kruşçev'dir. Doğru cevap B'dir.