ORTA ASYA VE KAFKASLARDA SİYASET

17 Aralık 1925 tarihli Türk-Sovyet Dostluk ve Tarafsızlık Anlaşması’nın feshedileceği, 19 Mart 1945 tarihinde bildirildi. Sovyet Dışişleri Bakanı Molotov, Türkiye’nin SSCB’deki Büyükelçisi Selim Sarper’i kabul ederek 1925 yılında imzalanan anlaşmanın iki ülke arasındaki dostluğu geliştirmek açısından önemli olduğunu belirtti. Ancak Molotov “özellikle İkinci Dünya Savaşı sırasında meydana gelen değişiklikler nedeniyle, anlaşmanın yeni şartları karşılayamadığı ve ciddi iyileştirmeler yapılmasına ihtiyaç duyulduğunu” ekledi. Sovyetler Birliği’nin talepleri; 1921 Anlaşmasının gözden geçirilmesi, Boğazlarda Ruslara üs verilmesi ve Montrö Sözleşmesi’nin revizyonu idi. Doğru cevap D’dir.

Türk sorunu ve Boğazlar meselesi 13 Temmuz 1945 tarihinde Potsdam’da gayriresmî olarak bir akşam yemeği sırasında tartışıldı. 22 Temmuz tarihinde mesele, Başkan Truman’ın başkanlığını yaptığı altıncı oturum gündemine alındı. Müttefikler, Sovyetlerin Türkiye ile ilgili iddialarını desteklemeyi reddetti. Bu nedenle 1 Ağustos’ta imzalanan Berlin Konferansı’nın Nihai Protokolü, sadece Karadeniz Boğazlarından geçişten bahsetti: “Üç hükûmet modern zamanla uyumsuz olan Sözleşmenin gözden geçirilmesinin gerekli olduğunu kabul etmiştir. Söz konusu meselenin üç hükûmet ve Türkiye arasında doğrudan müzakerelerin konusu olması kararlaştırılmıştır”. Doğru cevap C’dir.

4 Eylül 1945 tarihinde, Gürcistan Dış İşleri Bakanı G. Kiknadze 7 maddelik “Türkiye Tarafından İlhak Edilen Gürcü Toprakları Hakkında” başlıklı bir başka not yazdı ve Viacheslav Molotov, Andrei Vyshinskiy, Vladimir Dekanozov ve SSCB Dışişleri Bakanlığı Orta Doğu Bölümü Müdürü İvan Samylovskiy’e gönderdi. 3. maddede şu ifadeler yer alıyordu: “1878-1918 sınırlarına dönüş sorunu çözülürse, Gürcistan SSC kendi topraklarının parçası olarak eski Baram bölgesinin güney kısmını ve eski Artvin, Ardahan ve Oltu bölgelerini içeren 12.760 km2yi talep edebilir”.  Doğru cevap C’dir.

BM Genel Kurulunun ilk oturumu, Londra’da 10 Ocak 1946 tarihinde başladı. ABD Dışişleri Bakanı James Byrnes, SSCB Dışişleri Bakanı Andrey Vyshinskiy ve İngiltere Dışişleri Bakanı Ernest Bevin’in katılımıyla gerçekleşen oturum, yeni örgütün barışa hizmet edebileceği yönünde güçlü bir umut ışığı ortaya çıkardı. Türk Dışişleri Bakanı Hasan Saka, Türk heyetine başkanlık etti. Doğru cevap D’dir.

USS Missouri’nin 6 Nisan 1946 tarihinde İstanbul’a gelişi Sovyetlerin İran’dan çekilmesi kadar sansasyona yol açtı. 1944 yılında vefat eden Türkiye’nin Amerika Birleşik Devletleri Büyükelçisi Mehmet Münir Ertegün’ün naaşını taşıyan savaş gemisinin ziyareti, açıkça ABD’nin Türkiye’nin arkasındaki desteğini gösteriyordu. USS Missouri, Başkan Truman’ın Özel Temsilcisi Alexander W. Weddell ile bir grup gazeteciyi Türkiye’ye getirmişti. Gazetecileri kabul eden Başbakan Saraçoğlu, Türk milletinin “Amerika Birleşik Devleti’nin dostu” olarak ifade edilmesinden gurur duyduklarını ifade etti. Doğru cevap A’dır.

Türk hükûmeti Sovyet baskısını başarıyla göğüsledi. Cumhurbaşkanı İnönü, Başbakan Saraçoğlu, Dışişleri Bakanı Saka, Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı Cemal Erkin ve diğer yetkililer, Türkiye’nin Sovyet baskısına boyun eğmeyeceğine ve kararlı bir şekilde Sovyet taleplerini geri çevireceğine dair Türk halkına garanti verdiler. Dışişleri Bakanı Saka, Nisan ortalarında bir basın toplantısı düzenledi ve Sovyetler Birliği’nin toprak iddialarına ilişkin soruları cevapladı. Montrö Sözleşmesi’nin gözden geçirilmesi ihtimalinin konuşulması üzerine Saka, ABD, Büyük Britanya ve Türkiye’nin bu konuda aynı fikirde olduğunu ifade etti. Doğru cevap E’dir.

Türk-Sovyet anlaşmazlığı, ABD’ye Orta Doğu politikalarını değiştirmesi gerektiğini telkin etti. 21 Ekim’de ABD Dışişleri Bakanlığı Yakın Doğu ve Afrika İşleri Dairesi Başkanı Loy Henderson, stratejik olarak Türkiye’nin, Doğu Akdeniz ve Orta Doğu’da önemli bir faktör olduğunu ve Türkiye’nin geçilmesi hâlinde Sovyetler Birliği’nin, askerî ve siyasi etkisini Doğu Akdeniz ve Orta Doğu’da kolaylıkla yayabileceğini belirtmekteydi. Türkiye üzerinde kurulacak Sovyet etkisi, Rusların Suriye, Lübnan, Irak, Filistin, Mısır ve Arap yarımadasının ötesine ulaşmasını sağlayacaktı. Henderson’un bakış açısıyla, Türkiye’nin Sovyet etkisine girmesi İran ve Yunanistan için de tehdit oluşturacaktı.  Doğru cevap B’dir.

1947 yılının başlarında Sovyetler Birliği, Hatay sorununu Türkiye üzerinde yeni bir baskı unsuru olarak kullanmak üzere, Suriye’yi Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyine gitmeye zorladı. Sovyet Maslahatgüzarı Pavel Yershov ile Suriye Büyükelçisi arasındaki ilk görüşmeler, 1947 yılının Ocak ayında Ankara’da büyük bir gizlilik içerisinde gerçekleştirildi. 26 Ocak’ta, Yershov’un verdiği bilgileri değerlendiren Vladimir Dekanozov, ülkesinin Güvenlik Konseyine gitmesi hâlinde Sovyetler Birliği’nin bunu destekleyeceğini, Suriye Büyükelçisine bildirmesi yönünde Sovyet Maslahatgüzarına talimat verdi. Doğru cevap B’dir.

ABD Dışişleri Bakanı, Harp ve Donanma Bakanlarıyla yaptığı toplantı temelinde, 27 Şubat’ta Başkan Truman’a bir bilgi notu gönderdi. Notta, Rusların sinir harbi gerçekleştirmek suretiyle, Türk ordusunu mobilize hâlde tutarak ekonomisinde, mevcut zayıf iktisadi yapısıyla uzun süre destekleyemeyeceği bir açığa neden olduğu kayıtlıydı. Başkan Truman notu ciddiye aldı, aynı gün Yunanistan ve Türkiye’nin ekonomik ve maddi yardım almaya devam edeceğini açıkladı. Truman, dış yardım için tahsis edilen 400 milyon dolardan 150 milyon doların Türkiye’ye ayrılmasını talep etti. Bu açıklama Truman Doktrini olarak adlandırıldı. Konunun 22 Nisan’da Senatoda, 9 Mayıs’ta Temsilciler Meclisinde tartışılmasından sonra, Kongre 22 Mayıs 1947’de “Yunanistan ve Türkiye’ye Yardıma Dair Kanunu” onayladı. Doğru cevap D’dir.

Türk Sovyet ilişkileri bu sürtüşmelerden sonra 1960’lı yıllarda normale dönmeye başladı. 28 Haziran 1960’da Komünist Parti Genel Sekreteri Kruşçev, Başbakan Cemal Gürsel’e tekrar tarafsızlık çağrısında bulundu. Mayıs 1963’te iki ülke arasında ticaretin geliştirilmesine yönelik bir protokol imzalandı. 1965 yılında Sovyet Dışişleri Bakanı Gromyko Ankara’yı ziyaret etti. Doğru cevap C’dir.

17 Aralık 1925 tarihli Türk-Sovyet Dostluk ve Tarafsızlık Anlaşması’nın feshedileceği, 19 Mart 1945 tarihinde bildirildi. Sovyet Dışişleri Bakanı Molotov, Türkiye’nin SSCB’deki Büyükelçisi Selim Sarper’i kabul ederek 1925 yılında imzalanan anlaşmanın iki ülke arasındaki dostluğu geliştirmek açısından önemli olduğunu belirtti. Ancak Molotov “özellikle İkinci Dünya Savaşı sırasında meydana gelen değişiklikler nedeniyle, anlaşmanın yeni şartları karşılayamadığı ve ciddi iyileştirmeler yapılmasına ihtiyaç duyulduğunu” ekledi. Doğru cevap C’dir.

Türkiye Dışişleri Bakan Vekili Sumer, İngiltere Büyükelçisi M. Peterson ile bir araya geldi ve Molotov ile Sarper arasında geçen görüşme ile ilgili olarak bilgi verdi. Sumer, İngiltere Büyükelçisine şunları ifade etti: “Molotov, yeni bir anlaşma müzakeresine başlamadan önce, Türkiye ile Rusya arasındaki olağan üstü sorunların çözülmesinin en iyisi olacağı yönündeki fikrini dile getirdi. Bu sorunlar: a) 1921 Rusya-Türkiye Anlaşması (Molotov bu anlaşma çerçevesinde Türkiye’ye bırakılan topraklardan geri çekilmenin baskı altında yapıldığını ve yeniden gözden geçirilmesi gerektiğini söylemiştir), b) Boğazlarda Rusya’ya üs verilmesi, c) Montrö Sözleşmesi’nin revizyonu ile ilgili Rusya ve Türkiye arasında bir anlaşmadır”. Doğru cevap B’dir.

Jivkov’un 1973’te “Bulgaristan ve SSCB’nin aynı ciğerlerle nefes alan ve aynı damarlarla beslenen tek Türk sorunu ve Boğazlar meselesi 13 Temmuz 1945 tarihinde Potsdam’da gayriresmî olarak bir akşam yemeği sırasında tartışıldı. 22 Temmuz tarihinde mesele, Başkan Truman’ın başkanlığını yaptığı altıncı oturum gündemine alındı. Müttefikler, Sovyetlerin Türkiye ile ilgili iddialarını desteklemeyi reddetti. Bu nedenle 1 Ağustos’ta imzalanan Berlin Konferansı’nın Nihai Protokolü, sadece Karadeniz Boğazlarından geçişten bahsetti. Doğru cevap A’dir.

19 Mart 1945 günü Sovyetler Birliği tek taraflı olarak 1925 tarihli anlaşmanın “açık şekilde günün şartlarına artık cevap vermediği” gerekçesiyle yenilenmeyeceğini açıkladı. Sovyet tarafı, belgede belirtildiği üzere kısa süre önce Londra’da gerçekleştirilen bir basın toplantısında “Çanakkale Boğazı’nın geleceği ve Türk-Sovyet Anlaşması’nın gözden geçirilmesinin birbiriyle hiçbir bağlantısı olmayan iki farklı konu olduğunu ifade eden” Türkiye Dışişleri Bakanı Hasan Saka ile aynı fikirde değildi. Doğru cevap D’dir.

“Türkiye’nin Transkafkasya Cumhuriyetleri’nden Ele Geçirdiği ve İlhak Ettiği Araziler Sorunu” başlıklı ikinci bölümde şu ifadeler kullanılmaktadır: “I. Dünya Savaşı sırasında Türkiye tarafından ele geçirilen Ermeni ve Gürcü toprakları Sovyet-Türk ilişkilerinde ivedilikle çözülmesi gereken bir başka halledilmemiş konudur.” Sonuç olarak, Sovyet Transkafkasya Cumhuriyetleri Ermenistan ve Gürcistan, hazırladıkları belgelerle Sovyetler Birliği’nin toprak taleplerini desteklemiştir. Doğru cevap A’dır.

BM Genel Kurulunun ilk oturumu, Londra’da 10 Ocak 1946 tarihinde başladı. ABD Dışişleri Bakanı James Byrnes, SSCB Dışişleri Bakanı Andrey Vyshinskiy ve İngiltere Dışişleri Bakanı Ernest Bevin’in katılımıyla gerçekleşen oturum, yeni örgütün barışa hizmet edebileceği yönünde güçlü bir umut ışığı ortaya çıkardı. Türk Dışişleri Bakanı Hasan Saka, Türk heyetine başkanlık etti. Doğru cevap E’dir.

16 Şubat 1948 tarihinde, Politbüro Türkiye’ye Alexandr Lavrishev’i Büyükelçi olarak atadı. 29 Mart, 1948’de Politbüro, Dışişleri Bakanlığı tarafından sunulan ve 4. maddesinde Türkiye Büyükelçisinin, Sovyetler Birliği’nin Boğazlardaki pozisyonuna ilişkin sorularının ortaya çıkması hâlinde açıklamasını sınırlı tutmasının belirtildiği “Türkiye Büyükelçisine Talimatlar” başlıklı belgeyi gönderdi. Bu belge, Sovyetlerin Boğazlara ilişkin son önemli belgesiydi. Doğru cevap C’dir.

1947 yılının başlarında Sovyetler Birliği, Hatay sorununu Türkiye üzerinde yeni bir baskı unsuru olarak kullanmak üzere, Suriye’yi Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyine gitmeye zorladı. Sovyet Maslahatgüzarı Pavel Yershov ile Suriye Büyükelçisi arasındaki ilk görüşmeler, 1947 yılının Ocak ayında Ankara’da büyük bir gizlilik içerisinde gerçekleştirildi. 26 Ocak’ta, Yershov’un verdiği bilgileri değerlendiren Vladimir Dekanozov, ülkesinin Güvenlik Konseyine gitmesi hâlinde Sovyetler Birliği’nin bunu destekleyeceğini, Suriye Büyükelçisine bildirmesi yönünde Sovyet Maslahatgüzarına talimat verdi Doğru cevap B’dir.

ABD Dışişleri Bakanı, Harp ve Donanma Bakanlarıyla yaptığı toplantı temelinde, 27 Şubat’ta Başkan Truman’a bir bilgi notu gönderdi. Notta, Rusların sinir harbi gerçekleştirmek suretiyle, Türk ordusunu mobilize hâlde tutarak ekonomisinde, mevcut zayıf iktisadi yapısıyla uzun süre destekleyemeyeceği bir açığa neden olduğu kayıtlıydı. Başkan Truman notu ciddiye aldı, aynı gün Yunanistan ve Türkiye’nin ekonomik ve maddi yardım almaya devam edeceğini açıkladı. Truman, dış yardım için tahsis edilen 400 milyon dolardan 150 milyon doların Türkiye’ye ayrılmasını talep etti. Bu açıklama Truman Doktrini olarak adlandırıldı. Konunun 22 Nisan’da Senatoda, 9 Mayıs’ta Temsilciler Meclisinde tartışılmasından sonra, Kongre 22 Mayıs 1947’de “Yunanistan ve Türkiye’ye Yardıma Dair Kanunu” onayladı. Ertesi gün Başkan, Türkiye’ye askerî yardıma resmiyet kazandıran kanunu da imzaladı. Doğru cevap D’dir.

ABD ve Sovyetler Birliği arasındaki Küba krizi, Türk-Sovyet ilişkilerini etkileyen bir diğer gelişme olmuştur. Ekim 1962’de Türkiye’deki Amerikan üslerinin Küba’daki Sovyet füzelerinin kaldırılması karşılığında kapatılacağı söylentileri yayılmıştı. Bu fikrin Beyaz Saray’a yakınlığı ile bilinen Walter Lippman’a ait olduğu düşünülmekteydi. Lippman’ın, The Washington Post gazetesinde 23 ve 25 Ekim tarihlerinde yayınlanan yazıları bu kaynağa dayanıyordu. 16 Ekim tarihinde Başkan John Kennedy, yaptığı kapalı basın toplantısında bu fikri ve gerçekleştirilebileceğini açıklamıştı. Başkan, Sovyet yetkilileriyle yaptığı görüşmelerde, Türkiye’deki füzelerin 4-5 ay içerisinde geri çekileceği sözünü verdi. Doğru cevap C’dir.