ORTA ASYA VE KAFKASLARDA SİYASET

Rusya Müslümanları, siyasi güçlerini meşru yollarla kullanmak için 1905’te ilk toplantıyı düzenlemiştir. Bunu izleyen toplantıların önemli sonucu olarak Duma’ya (Rus Meclisi) Türk temsilci gönderme başarısını elde etmişlerdir. 1906 seçimlerinde Duma’ya 36 Türk temsilci gönderilmiştir. 1907’de Çar, Duma’yı lağvederek Türkistanlıların seçmenlik hukukunu daraltan bir kanun çıkartıp yeni bir seçim yaptırmıştır. Bu arada çeşitli engellerle seçilmesini istemediği Türkleri Meclis dışında tutmuştur. Bununla beraber ikinci Duma’ya da 39 Müslüman, aynı yıl yenilenen seçimlerle, Türklerin seçmenlik haklarının son derece kısıtlanması sonucunda 3. Duma’ya 8 Türk girebilmiştir. 1914’te yapılan 4. Duma’ya ise ancak 6 Türk girebilmiştir. Buradan hareketle dönemin barış, savaş, iç ve dış siyaset gibi unsurlardan doğrudan etkilendiği sonucuna ulaşılabilir. Doğru cevap D'dir.

Altay-Sibirya Türkleri: Altay, Hakas, Karagas, Koybal, Sabir, Televüt, Togol, Tuva, Yakut...

Batı Türkleri: Türkiye, Azerbaycan, Ahıska, Batı Trakya, Güney Azerbaycan, Kerkük, Kıbrıs, Kaçar...

Doğu Avrupa Türkleri: Gagauz, Başkurt, Çuvaş, Kazan, Karaçay, Nogay, Kırım, Polonya Tatarları...

Türkistan Türkleri: Kazak, Kırgız, Özbek, Türkmen, Uygur, Karakalpak (Osmanlı Devleti ile Kafkasya, 1992, XX).

Türkistan coğrafi olarak Batı ve Doğu diye ikiye ayrılır: Doğu Türkistan bugünkü                Sincan Uygur Özerk Bölgesi olup, Batı Türkistan ise Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan’dan oluşmaktadır.

Rusya’nın Kafkaslar ve Türkistan’a karşı politikaları ile Osmanlı ilişkilerinde genellikle paralellik izlenmiştir. Kuzeyden Osmanlı aleyhine genişleyen Rusya ile 1774’te Küçük Kaynarca Antlaşması yapılmıştır. Böylece Osmanlı Kırım’daki hâkimiyetini kaybetmiş fakat Halîfe-i     Müslimîn olarak Rusya’daki Müslümanların dinî lideri olduğunu antlaşma metnine koymuştur (Gürün, 1984: 517). Bu antlaşma ile bağımsız hâle getirilen Kırım, 1783’te Ruslar tarafından işgal edilmiştir.

Kafkaslar ve Orta Asya’nın bütünüyle Rus Çarlığı’nın egemenliği altına girmesi önemli ölçüde 1860’larda tamamlandı

Rusya, bir taraftan bütün gücü ile Asya’ya yönelirken diğer taraftan Asya’daki ilerlemesine çok yönlü destek verecek reformları gerçekleştirdi. Rusya dışına seyahat hürriyeti, üniversiteler üzerindeki kontrolün azaltılması, basında sansürün yumuşatılması, birçok yeni gazete ve derginin yayın hayatına girmesi gibi reformlar yapıldı. Bu dönemde, Rusya’nın sosyal ve ekonomik düzeninin temelini oluşturan serflik gündemdeydi. Uzun tartışmalar ve itirazlardan sonra, 1861’de serfliğin kaldırıldığı ve köylülerin hürriyetine kavuştuğu ilan edildi.

1877’de Rusya Osmanlı’ya savaş ilan etti ve meşhur 93 Harbi başladı.

1904’te Fransız-İngiliz ve 1907’de Rus-İngiliz ittifak sözleşmesi gerçekleşmiş ve I. Dünya Savaşı’nın ilk adımları atılmıştır. 1912’de I. ve 1913’de II. Balkan Savaşları ile Osmanlı asker, mühimmat ve mali kaynak bakımından zayıflatılmıştır.1914’te ise Osmanlı, Rusya’nın karşısında yer alan Almanya ile ittifak yaparak I. Dünya Savaşı’na girdi.

Cephelerdeki başarısızlıklar ve savaş şartları iktisadi ve sosyal yapıyı sarstı. 8 Mart 1917’de gerçekleştirilen Petrograd (Leningrad, St.Petersburg) halk gösterileri ile işçiler greve gitti. 12 Mart’ta Petrograd’da “İşçilerin ve Askerlerin Sovyeti” kuruldu ve hükûmetin görevlerini üstlendiğini ilan etti. Prens Lvov başkanlığında geçici bir hükûmet kuruldu. İhtilalci sosyalistlerden Kerensky ise bu hükümetin Harbiye Bakanı oldu. 16 Mart’ta Çar II.Nikola tahtından feragat etmek zorunda kaldı. Böylece Rusya’da üç asırlık Romanov hanedanının hükümdarlığı ve yaklaşık beş asırlık çarlık rejimi sona erdi.

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği 1991 yılında dağıldı.

Kafkas cumhuriyetleri ile Türkiye sınırı 16 Mart 1921 Moskova Antlaşması; 13 Ekim 1921 Kars Antlaşması ile belirlendi.

Kuzeyden Osmanlı aleyhine genişleyen Rusya ile 1774’te Küçük Kaynarca Antlaşması yapılmıştır. Böylece Osmanlı Kırım’daki hâkimiyetini
kaybetmiş fakat Halîfe-i Müslimîn olarak Rusya’daki Müslümanların dinî lideri olduğunu antlaşma metnine koymuştur. Bu antlaşma ile bağımsız hâle getirilen Kırım, 1783’te Ruslar tarafından işgal edilmiştir.

1813 ve 1828 Gülistan ve Türkmençayı Antlaşmaları ile İran’dan önemli miktarda toprak alan Rusya, bu ülkeyi gittikçe daha fazla kontrolü altına alarak Türkistan istikametine doğru yönlendirmeye başladı. 1837’de Rusların teşviki ile İran, Herat’ı kuşattı. İngiltere bu dönemde Rusların Türkistan ve Kafkaslar istikametinde ilerlemesine sıcak bakmış, en azından ciddi bir engel göstermemiştir. Bununla beraber Afganistan’a girmelerine de karşı çıkmıştır. Bundan sonra da Afganistan, İran hatta Türkistan ile ilgili konularda İngiltere-Rusya arasında çıkar çatışmaları varmış gibi gösterilecektir.

Türkistan Hanlıklarının işgali için İgnatiyev başkanlığında toplanan bir Rus heyet Temmuz 1858’de yola çıktı. Heyette bulunan subaylar ve diğer uzmanlar Türkistan’ın iktisadi, siyasi ve stratejik özelliklerini yerinde inceleyerek, burada bulunan ülkeler hakkında ayrıntılı bilgi toplamışlardır. Orenburg’dan Hive istikametine yönelen heyet, önce bu bölgede Hive Emîrine karşı isyan etmiş olan Yamud Türkmenleri ile görüştü. Tekrar isyan ettikleri takdirde kendilerine yardım sözü verildi. Hive Hanının Rusya ile ticari antlaşmayı reddetmesi üzerine, Orenburg’a Hiveli tüccarların tevkif edilmesi talimatı gönderildi. Ağustos’ta Buhara’ya gelen İgnatiyev, Rus elçisi sıfatıyla Emir’den bazı taleplerde bulundu. Emir de bütün isteklerini kabul etti. Bundan sonra Rus tüccarları daha az gümrük vergisi ödeyecek, Amu Derya’da Rus gemileri yüzecek ve Buhara’da Rus tüccarları için özel bir pazar yeri kurulacaktı. Ignatiyev, ana amaçlarının ticaret olduğunu, İngiltere gibi ajan göndermediklerini söyledi. İngiliz ajanlarını idam eden Buhara Hanının haklı olduğunu hatırlattı. Bunlara karşılık Rusya, Buhara’yı Hokand’a karşı mücadelesinde destekleyeceğini bildirmiştir.

Rusya'da uzun tartışmalar ve itirazlardan sonra, 1861’de serfliğin kaldırıldığı
ve köylülerin hürriyetine kavuştuğu ilan edildi. Bu reformla birlikte iki temel
problem gündeme geldi:

(1) Daha önce serflerin yaptığı ağır işler ve

(2) hürriyetine kavuşan köylülerin
toprak meselesi.

Her iki sorunun çözümü de Türkistan ve Türk halkları olmuştur. Rusya’da serfliğin kaldırılması ile Türkistan’da işgalin başlaması aynı yıllarda gerçekleşir. Kazakistan’dan başlayarak Türk toprakları Rus köylülerine verildi. Ruslar Türkistan’ın verimli bölgelerine hatta şehirlerdeki Türklerin evlerine zor ile sahip kılındı.

1877’de Rusya Osmanlı’ya savaş ilan etti ve meşhur 93 Harbi başladı. 93 Harbi’nin devam ettiği dönem (Nisan 1877 - Mart 1878), aynı zamanda Kaşgar’ın da Çin tarafından işgal edildiği yıllardır. Balkanlar ve Osmanlı başkentindeki isyânlar, hükûmet değişiklikleri ve diğer olaylar, Kaşgar’a daha fazla maddi ve diplomatik yardım gönderilmesini engellemiştir. Bu arada Rusya, dış tepkilerden çekindiği için Hokand’ın bütünüyle işgalini ve bu gelişmelerin ilanını ertelemişti. Fakat bölgede Müslüman ve güçlü bir devletin ortaya çıkmasının verdiği şaşkınlık ortamında bu işin de bitirilmesinin zamanı geldiği kararına varıldı. Mart 1876’da Hokand Hanlığı resmen ortadan kaldırıldı.

1881 yılında gerçekleşen savaşlarda Türkmenler büyük kahramanlıklar göstererek ülkelerini savundular. Nihayet, Türkmen kabilelerinin en büyük dayanağı olan Göktepe, İran Devleti’ne bağlı Yamud kabileleri atlılarının yardımı ve İran’ın müsamahası ile Rusların eline geçmiş oldu.

1884 başında ise Merv, Rusya’nın hâkimiyetine geçti. Türkmenistan’da Göktepe denilen bu savaşlar ile Rusya Türkistan’daki son Türk devletini de ortadan kaldırmış oldu.

Başkent Petersburg’daki yöneticiler, hemen her dönemde, Rus İmparatorluğu’nu çok milletli bir devlet olarak görmemiştir. Fakat bir Rus veya Ortodoks devleti olarak görmüş ve öyle göstermiştir.

Türkistan liderlerinin çoğu, Bolşevik İhtilali’ne destek vermişlerdi. Çünkü yeni rejim, her milleti kendi kaderini seçmekte serbest bırakacak, isteyen bağımsız bir devlet hâline gelecek, isteyen yeni Sovyetler Birliği’ni oluşturacaktı. Halk ise gelecek rejimden çok Çarlık rejiminin devrilmesinin mutluluğunu paylaşıyordu.

Sovyet Rusya’nın aracılığıyla üç Sovyet Cumhuriyeti; Azerbaycan, Gürcistan
ve Ermenistan ile Kâzım Karabekir’in temsil ettiği TBMM Hükümeti arasında 13 Ekim 1921’de Kars Antlaşması imzalandı. Buna göre: Üç Cumhuriyet de, Moskova Antlaşması’nı kendileri için de geçerli sayıyordu. Böylece Türkiye’nin doğu sınırı kesinleşti ve Ermeni Sorunu da sona erdi. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği 1991’de dağıldıktan sonra bağımsız olan Ermenistan Kars Antlaşması’nı tanımadı.