ORTA ASYA VE KAFKASLARDA SİYASET

1798’de Hive Hanı bağlılık beyanı ve yardım isteği ile elçisini İstanbul’a gönderdi. 1801’de ise yeni Buhara Hanı olan Haydar Şah bağlılık mektubu ve hediyelerle elçisini İstanbul’a göndererek kendisine “Türkistan ve Turan-Zemîn Pâdişâhlığı” payesinin verilmesini istedi. Verilen cevapta bağlılığının kabul edildiği ve Han için “Türkistan ve Tûran-Zemîn Hâkimi” unvanının kullanılmasının uygun olacağı bildirildi. Doğru cevap A’dır.

Müsteşrik (oryantalist, şarkiyatçı), Doğulu milletlerin tarih, kültür, örf, âdet, din ve medeniyetlerini inceleyen, araştırmalar yapan Batılı, Müslüman olmayan bilim adamı, Doğu bilimcidir. Doğru cevap C’dir.

19. yüzyılda Kafkasya’da bağımsız Türk hanlıklarından bazıları şunlardı: Şirvan, Şeki, Talış, Lenkeran, Karabağ, Kuba, Gence, Revan, Bakü, Derbend ve Nahçivan. Doğru cevap B’dir.

Rusya’ya karşı İngiltere, Fransa ve Piyemonte, Osmanlı’nın yanında yer almıştır. Rusya, Avrupa’da son derece zayıf bir duruma düşmüştür. Fakat aynı anda bütün Kafkasya’yı hâkimiyeti altına alması yolunda da serbest bırakılmıştır. Kırım Savaşı sırasında İngiltere’nin Kafkasları Rusya’ya terketme politikasını şiddetle eleştiren önemli bir yazar vardır: Karl Marx. Doğru cevap D’dir.

Önce Buhara Emirliği ile Hokand arasında savaş çıkartılıp Hokand askeri ve siyasi bakımdan tamamen zayıflatıldıktan sonra, l864’te Rus birlikleri tarafından işgal edilmiştir. Zaten İgnatiyev de raporunda Buhara Emirliği ile Hokand Hanlığı’nın önce birbirlerine düşürülerek Rus nüfuzu altına alınmalarını, sonra da fiilen işgal edilmelerini teklif eder. l865 senesinde Hokand, l868 senesinde Buhara Emirliği ve l873 senesinde ise Hive Hanlığı ortadan kaldırılarak Batı Türkistan’ın işgali tamamlanır. Doğru cevap E’dir.

Türkistan’ın işgalinde dönemin uluslararası politik tepkilerine karşı Prens Gorçakof’un 21 Kasım 1864 tarihinde yayınladığı deklarasyon son derece önemlidir. Bu diplomatik duyuru ile Orta Asya’daki hedefler konusunda başta İngiltere olmak üzere sömürgeci ülkelere bilgi verilmiştir. Bu deklarasyonda Gorçakof şöyle der: “Rusya’nın Orta Asya’daki pozisyonu, belirli bir sosyal organizasyona sahip bulunmayan, yarı vahşi, göçebe ahaliyle karşılaşan bütün uygar devletlerin durumu gibidir. Bu gibi durumlarda, daha uygar olan devlet kendi sınırlarının güvenliği ve ticari ilişkileri açısından, çalkantılı ve istikrarsız yapılarının istenmeyen komşular hâline getirdiği bitişik ülkeler üzerinde belli bir nüfuz kurmada daima zorlanır... Kendini bu durumda bulan her ülkenin kaderi bu olmuştur. Amerika’da Birleşik Devletler, Cezayir’de Fransa, sömürgelerinde Hollanda, Hindistan’da İngiltere.. Hepsi karşı konulmaz bir biçimde zorunlu ihtiyaçtan daha az bir istekle bu ileri harekete zorlanmışlardır.” Doğru cevap B’dir.

Türkistan hanlıkları, Rus işgaline karşı direnmeye, Osmanlı’dan ve Avrupa’dan yardım aramaya çalışırken Ruslar kararlı bir işgal ve ilhak siyaseti izledi. Daha önce Türkistan’la ilgili sorumluluklar Orenburg Genel Valiliğinden idare edilirken yeni işgallerden sonra 1867’de Türkistan Genel Valiliği kuruldu ve General Kaufmann bu bölgenin kurucu valisi oldu. “Türkistan Genel Valiliği” bölgenin tarihinde ilk defa idari birim olarak kullanılmaktaydı. “Türkistan” bölge olarak herkesin kullandığı ve yeri, sınırları bazı farklarla bilindiği hâlde, bu isim sadece bir yurt veya bölge adı olarak kullanılmıştır. Daha sonra ise “Doğu Türkistan Cumhuriyeti” olarak Kaşgar’da kurulan devlet bu ismi kullanmıştır. Doğru cevap C’dir.

Kafkaslar, Türkistan ve genel olarak Rusya’daki Türklerle ilgili, işgal sonrası Rus kültür politikasında en önemli isim, Nikolay İvanoviç İlminsky’dir (1822-1891). İlminsky, Türklerin Kiril alfabesi kullanmasını, Arap haflerini bırakmalarını ve Türkçedeki Arapça, Farsça kelimelerin öz Türkçe olanlarla değiştirilmesi gerektiğini söylemiştir. Daha önce katı bir şekilde uygulanmak istenen kültürel Ruslaştırma politikası tepkilere neden olmuştu. Çünkü bu uygulama Müslümanların daha bilinçli bir şekilde dinlerine ve kültürlerine sahip çıkmasına yol açmıştı. Buna karşın İlminsky’nin önerisi, yeni bir Tatar (Türk) aydını oluşturmaktı. Bunlar Ortodoksluğu kabul edecek fakat Türkçe konuşup yazacaktı. Dinsiz Rus oluşturmaktansa gayri Rus Ortodoks oluşturma projesi daha kabul edilebilirdi. 1865 ile 1900 arasında yaklaşık 100.000 Tatar Hristiyan oldu. Bununla beraber proje bu yönüyle daha fazla ileriye gidemedi. Orta Asya’da pek uygulanmadı. Çünkü Rus kilisesi böyle bir projeye muhalifti. Çünkü kilise ancak bir Rus’un tam bir Ortodoks olabileceğini ve kutsal törenlerin Tatarca olarak yapılmasının, hazmedilmesi zor bir uygulama olduğunu söylüyordu. Yanlış verilen seçenek E’dir.

Bolşevik İhtilali aşamasında Kafkasya’da bazı devletler kuruldu. Nisan 1918’de Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan arasında Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti kuruldu. Ancak yaklaşık bir ay sonra Azerbaycan ve Ermenistan bağımsızlıklarını ilan edince bu cumhuriyetin varlığı sona erdi. Doğru cevap D’dir.

Sovyet güçlerinin kontrolünden sonra Kafkaslar, kuzey bölgeler ve Türkistan’da kurulan Türk devletleri: Buhara Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (SSC), Harezm SSC, Özbekistan SSC, Türkmenistan SSC, Tacikistan Özerk Bölgesi, Karakalpak Özerk SSC, Kırgızistan Özerk SSC, Kazakistan Özerk SSC’dir. Sovyetlerin kontrolünden sonra Hokand Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adında bir devlet kurulmamıştır. Doğru cevap A’dır.

Türk dünyası dört bölgeye ayrılır. Bu dört bölge ve kapsadığı Türk halkları/boyları aşağıdaki gibidir:

Rusya’nın Kazan ve Astrahan hanlıklarını işgal ederek son derece kanlı bir şekilde sivil halkı da imha etmesi, ilk emperyalist genişlemesi kabul edilir. Rusya’nın prenslikten çarlığa geçişte yayılmacı politikasının temelleri Deli Petro (1672-1725) ile atılmıştır. Onun vasiyetleri bütün ahfadına, güneye doğru istila için vazgeçilmez bir anayasa oluşturmuştur. Doğru cevap A’dır.

Rusya’nın Kafkaslar ve Türkistan’a karşı politikaları ile Osmanlı ilişkilerinde genellikle paralellik izlenmiştir. Kuzeyden Osmanlı aleyhine genişleyen Rusya ile 1774’te Küçük Kaynarca Antlaşması yapılmıştır. Böylece Osmanlı Kırım’daki hâkimiyetini kaybetmiş fakat Halîfe-i Müslimîn olarak Rusya’daki Müslümanların dinî lideri olduğunu antlaşma metnine koymuştur. Bu antlaşma ile bağımsız hâle getirilen Kırım, 1783’te Ruslar tarafından işgal edilmiştir. Doğru cevap B’dir.

Rus Çarlığı’nın Kafkaslar ve Türkistan istikametindeki ilerlemesinde önemli bir aşama, 1856 Kırım Savaşı ve sonrasında yapılan 1856 Paris Antlaşması’dır. Bu antlaşma ile Osmanlının, Avrupa devletleri ligine girdiği kabul edilirken Rusya ile de barış yapılmıştır. Bundan dolayı Osmanlı Rusya’ya karşı Kafkasları savunan hanlıklara verdiği desteği çekmek zorunda kalmıştır. Doğru cevap D’dir.

Buhara  Emirliği  ile Hokand arasında savaş çıkartılıp Hokand askeri ve siyasi bakımdan tamamen zayıflatıldıktan sonra, 1864’te Rus birlikleri tarafından işgal edilmiştir. Zaten İgnatiyev de raporunda Buhara Emirliği ile Hokand Hanlığı’nın önce birbirlerine düşürülerek Rus nüfuzu altına alınmalarını, sonra da fiilen işgal edilmelerini teklif eder. 1865 senesinde Hokand, 1868 senesinde Buhara Emirliği ve l873 senesinde ise Hive Hanlığı ortadan kaldırılarak Batı Türkistan’ın işgali tamamlanır. Doğru cevap A’dır.

İlk Kaşgar-İngiliz Ticaret Antlaşması, 1872’de imzalandı. Doğru cevap C’dir.

Kafkaslar, Türkistan ve genel olarak Rusya’daki Türklerle ilgili, işgal sonrası Rus kültür politikasında en önemli isim, Nikolay İvanoviç İlminsky’dir. İlminsky, Türklerin Kiril alfabesi kullanmasını, Arap haflerini bırakmalarını ve Türkçedeki Arapça, Farsça kelimelerin öz Türkçe olanlarla değiştirilmesi gerektiğini söylemiştir. Doğru cevap E’dir.

Rusya Müslümanları, siyasi güçlerini meşru yollarla kullanmak için 1905’te ilk toplantıyı düzenlemiştir. Bunu izleyen toplantıların önemli sonucu olarak Duma’ya (Rus Meclisi) Türk temsilci gönderme başarısını elde etmişlerdir. 1906 seçimlerinde Duma’ya 36 Türk temsilci gönderildi. 1907’de Çar, Duma’yı lağvederek Türkistanlıların seçmenlik hukukunu daraltan bir kanun çıkartıp yeni bir seçim yaptırmıştır. Bu arada çeşitli engellerle seçilmesini istemediği Türkleri Meclis dışında tuttu. Bununla beraber ikinci Duma’ya da 39 Müslüman girebildi. Aynı yıl yenilenen seçimlerle, Türklerin seçmenlik haklarının son derece kısıtlanması sonucunda 3. Duma’ya 8 Türk girebildi. 1914’de yapılan 4. ve son Duma’ya ise ancak 6 Türk girebildi. Doğru cevap D’dir.

Rusya, 1917’den sonra Kafkasya’dan çekildi. Bölgede Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan bağımsızlığına kavuşmuş ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti, Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti adıyla üç devlet kurulmuştur. Fakat Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti iki yıl sonra Kafkasya’yı yeniden işgal etmiştir. Bölgedeki üç devlet Sovyetler Birliği ismini alan yeni Sovyet rejiminin idaresine girdi. Sovyet Rusya’nın aracılığıyla üç Sovyet Cumhuriyeti; Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ile Kâzım Karabekir’in temsil ettiği TBMM Hükümeti arasında 13 Ekim 1921’de Kars Antlaşması imzalandı. Buna göre: Üç Cumhuriyet de, Moskova Antlaşması’nı kendileri için de geçerli sayıyordu. Böylece Türkiye’nin doğu sınırı kesinleşti ve Ermeni  Sorunu da sona erdi. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği 1991’de dağıldıktan sonra bağımsız olan Ermenistan Kars Antlaşması’nı tanımadı. Doğru cevap E’dir.

27 Nisan 1920’de Azerbaycan, Kızıl Ordu’nun işgaline uğrayarak Sovyetler Birliği’ne katılmıştır. Doğru cevap B’dir.