Türkiye-Orta Asya Devletleri İlişkileri

Büyük Oyun, 19. Yüzyılın başında, Çarlık Rusyası ile İngiliz İmparatorluğunun, Asya coğrafyasında hakimiyetlerini kurma mücadelesine verilen isimdir.

Kara Hakimiyet Teorisi İngiliz coğrafyacısı Mackinder tarafından ortaya atılmıştır. Avrasya jeopolitiği, dünyanın merkezi olarak tanımlanır. Bu bölgeye hakim olan, iç hilali kontrolü altına alabilecektir. İç hilali kontrolü altına alan, dış hilali hakimiyeti altına alabilecektir. Sonuçta dünyaya hakim hale gelecektir.

Dış Türkler kavramıyla, Misak-ı Milli sınırları dışında yaşayan Türkler kastedilmektedir. Türkiye, Dış Türkler ile ilgilenmeyi emperyalist emelleri çağrıştırır diye tercih etmemiştir. Daha çok uluslaşma, devletleşme süreçlerine odaklanmıştır. Sovyetlerin bağımsızlığını tehdit edici tavırlardan ve söylemlerden uzak durmaya çalışmıştır.

Özellikle 19 Ağustos 1991 tarihinde gerçekleştirilen başarısız askeri darbenin ardından, Sovyetler Birliği hızlı bir şekilde dağılma sürecine girdi.

Orta Asya devletleri de, özellikle bağımsızlıklarını pekiştirmek, dünyada saygın bir konum edinebilmek ve statü kazanabilmek için Türkiye’nin desteğine ihtiyaç duyuyorlardı.

TBMM’de yapılan görüşmelerin ardından, Türkiye, 16 Aralık 1991 tarihinde, Orta Asya devletlerinin tamamını tanıdı.

8 Aralık 1991

Türkiye, aşağıdaki ilkeleri, Orta Asya’ya yönelik dış politikasının temel hedefleri olarak benimsedi:
1. Orta Asya devletlerinin devletleşme süreçlerine destek vermek,
2. Ekonomik ve siyasi reform süreçlerine katkıda bulunmak,
3. Dünya ile bütünleşmelerine yardımcı olmak,
4. İkili ilişkileri, karşılıklı çıkarlar ve egemen eşitlik ilkeleri temelinde geliştirmek,
5. Doğu - Batı enerji koridorunu hayata geçirmek

Türkiye, “Türk Zirveleri’nin” düzenlenmesine ön ayak oldu. Bu zirvelerin ilki, 30 - 31 Ekim 1992 tarihinde Ankara’da gerçekleştirildi.

Türkiye ile Orta Asya devletleri arasında ilişkileri daha kurumsal düzeyde yürütebilmek amacıyla Türkiye İşbirliği ve Kalkınma Ajansı (TİKA) ile Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi (TÜRKSOY) kuruldu.

Orta Asya devletlerinin kendi kimliklerini inşa etmeleri, otoriter rejimleri benimsemeleri, Türkiye’nin finansal açıdan yetersizliği, Rusya’da Avrasyacıların iktidara gelmesi, ABD’nin Yeni Orta Asya stratejisi, Çin’in bölgede etkisini artırma gayretleri ve AB’nin TACIS programı, Türkiye’nin bölgede etkisinin gerilemesine neden olmuştur.

1990’larda Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerine teknik yardımda bulunmak üzere TACIS programını hazırlayan ve bu program dâhilinde Orta Asya devletleri de dâhil olmak üzere, Bağımsız Devletler Topluluğu üyesi ülkeler ile ticari ve ekonomik ilişkilerini geliştirmeye çalışan Avrupa Birliği, bu ülkelere yönelik olarak teknik yardım programları başlattı.

Sonuç olarak Türkiye, aşağıdaki ilkeleri, Orta Asya’ya ilişkin dış politikasının temel unsurları olarak zikretmektedir:
1. Bu ülkelerin devlet yapılanmalarının güçlendirilmesine katkıda bulunmak,
2. Bölgede siyasi ve ekonomik istikrarın korunmasını ve bölgesel işbirliğini teşvik etmek,
3. Ekonomik ve siyasi reformları desteklemek,
4. Bölge ülkelerinin dünya ile bütünleşebilmelerine ve Avrupa-Atlantik kurumlarıyla bütünleşmelerine yardımcı olmak,
5. Bölge ülkeleri ile ikili ilişkileri her alanda karşılıklı çıkarlar ve egemen eşitlik temelinde geliştirmek,
6. Bölge enerji kaynaklarının uluslararası piyasalara serbestçe ve farklı güzergâhlardan nakledilmesini desteklemek.

Nahçıvan’da düzenlenen Türk Dili Konuşan Ülkeler Devlet Başkanları Zirvesi’nin 9’ncusunda, kurumsallaşma yönünde somut adımlar atıldı. Bu kurumlar, Zirvenin
bölgesel örgüt haline gelmesine imkân sunabilecektir.

16 Eylül 2010’da, İstanbul’da Türk Dili Konuşan Ülkeler Devlet Başkanları 10ncu Zirvesi düzenlendi. Zirvenin sonuç bildirgesinde, taraflar şu kararları kabul ettiler:
1. Kırgızistan’da istikrar önemlidir. Bölgesel güvenlik ve istikrar konusunda geniş işbirliği gereklidir.
2. TÜRKSOY ve TÜRKPA desteklenmelidir.
3. Türk Dili Konuşan Ülkeler İş Konseyi’nin kuruluşu ile İstanbul merkezli Türk Dili Konuşan Ülkeler Kalkınma Bankası ve Ortak Sigorta Şirketi’nin kurulması.
4. Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattının, Kazakistan’ ın Aktau limanı ile bağlanması.
5. Türk Akademisi bünyesinde Türk Tarihi Müzesi, Türk Kütüphanesi ve Üniversitelerarası Birlik kurulması.

Azerbaycan, Gürcistan ve İran’ın katılımıyla oluşturulan Dışişleri Bakanları Üçlü Toplantısına alternatif olarak, Türkiye, Azerbaycan ve Türkmenistan ile birlikte, bir başka üçlü mekanizma kuruldu. 

Orta Asya bölgesi, gerek jeopolitik konumu gerekse ekonomik imkânları ve enerji kaynakları açısından dünya siyasetinde oldukça etkili ve önemli bir yere sahiptir.

Son dönemde, Türkiye’nin Orta Asya Ülkeleri ile ilişkileri, daha çok ekonomik, ticari ve enerji alanlarına dayandırılmış görülmektedir.

Orta Asya bölgesi, Türkiye açısından, enerji, siyasi ve ekonomik alanlarda jeostratejik öneme sahiptir.

Türkiye, Soğuk Savaş sırasında SSCB’nin iç işlerine müdahale etmeme, Sovyet Türk Cumhuriyetleriyle doğrudan ilişki kurmama ve SSCB’nin bağımsızlığını tehdit edici tavır ve söylemlerden uzak durma yolunu izledi.