ORTA ASYA VE KAFKASLARDA SİYASET - Deneme Sınavı - 11

Cavahati Sorunu Soğuk Savaş’tan sonra Gürcistan’da yaşanan etnik sorunlardan birisidir. Tam adı Samtshe-Cavahati olan bölgede yoğun Ermeni nüfus yaşamaktadır. Cavahati Bölgesi’ndeki Ermenilerin paramiliter gruplarla özerklik talebinde bulunması, bölgedeki Rus üslerinin kapatılması ve Ahıska Türklerinin durumu sorunun özünü oluşturmaktadır.

Büyük Ermenistan, Ermenilerin; Hazar, Karadeniz ve Akdeniz’e kıyısı olan topraklarda kurulacak bir devlete sahip olma idealidir. SSCB’den ayrıldıktan sonra Ermenistan’ın ilk Cumhurbaşkanı olan Levon Ter Petrosyan tarafından yeniden gündeme getirilmiştir.

Hazar bölgesi önemli ticaret yolların üstünde yer alan ve bölgedeki özellikle petrolün ve doğalgazın varlığıyla bilinmektedir. Bununla birlikte Dünya havyar ihtiyacının %90'ı bu bölgeden elde edilmektedir. Son olarak balıkçılık ise tarih boyunca bölgenin önemli ekonomik kaynakları arasında yer almaktadır.

Hazar’ın Statüsü, 18. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren uluslararası hukukun konusu olmuştur. Aşağıda belirtilen antlaşmalar ile Hazar Denizi’ndeki balıkçılık faaliyetleri, seyrüsefer serbestliği ve Hazar’da donanma bulundurma gibi konular düzenlenmiştir. Bu antlaşmalar; 1723 Petersburg Antlaşması, 1729 Reşt Antlaşması, 1813 Gülistan Antlaşması, 1828 Türkmençay Antlaşması, 1921 yılında imzalanan Moskova Dostluk Antlaşması, 1935 yılında imzalanan SSCB-İran Antlaşması, 1940 yılında imzalanan Tahran Antlaşması şeklindedir.

1980’lerin ikinci yarısından SSCB’nin dağılmasına kadar olan süreçte ise Ermenistan’ın, Azerbaycan’ın Karabağ bölgesine yönelik iddiaları yeniden başlamıştır. 2 Eylül 1991 tarihinde ise Karabağ bağımsızlığını ilan etmiştir.

Hazar Denizi’nin Hukuki Statüsü Sözleşmesi dışında Zirvede taraf devletler arasında şu belgeler de imzalanmıştır: Hazar Denizi’nde Terörle Mücadele Alanında İşbirliği Protokolü, Hazar Denizi’nde Organize Suçla Mücadele Alanında İşbirliği Protokolü, Hazar Devletlerinin Hükümetleri Arasındaki Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması, Hazar Devletlerinin Hükümetleri Arasında Ulaşım Alanında İşbirliği Anlaşması, Hazar Denizi’ndeki Olayların Önlenmesi Konusunda Anlaşma, Sınır Kurumlarının İşbirliği ve Etkileşimi Protokolü

Nisan 2016’da yaşanan ve literatürde “4 Gün Savaşları” olarak adlandırılması genel kabul gören çatışmalar ile farklı bir boyuta taşınmıştır. Genel ve soyut olarak belirtilirse 2 Nisan 2016 gününün ilk saatlerinde Ermenistan ordusunun işgal altında tuttuğu bölgelerden Azerbaycan sivil yerleşim birimlerine ateş açılmıştır. 22 yıl sonra yaşanan bu geniş ölçekli ateşkes ihlali üzerine Azerbaycan ordusu cephe hattında (Ağdere, Terter, Ağdam, Hocavend ve Fuzuli Bölgeleri) karşı saldırı başlatmıştır. 4 gün süren sıcak çatışmanın ardından her iki tarafın ordusunda da kayıplar yaşanırken, Azerbaycan Talış Köyü etrafındaki stratejik öneme sahip bazı tepeler ve yerleşim birimleri başta olmak üzere Ermenistan işgalindeki topraklarının yaklaşık %1’lik kısmını geri almıştır.

Güç Boşluğu: Bir bölgede oluşan ve eksikliğinde çatışmalara neden olan, üst otoritenin olmaması durumudur.

Fergana Vadisi, SSCB dağıldıktan sonra Orta Asya’da dini akımların etkisinin arttığı bölgelerden biridir. Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan topraklarının arasında yer alan Fergana Vadisi Orta Asya’da istikrarsızlığın merkezi olarak nitelendirilmektedir. Soğuk Savaş döneminin iki kutuplu dünyasında ABD ve SSCB arasındaki güç mücadelesinin yeni şekli, SSCB’nin dağılmasının ardından ısınan bölgesel uzlaşmazlıkların küresel aktörlerin etkilerine açık bir ortam oluşturmasıdır. Bunun sonucu olarak ABD ve AB bölge politikalarında etkili olmaya çalışmaktadır. Ancak RF, özellikle ABD ve NATO’nun kendi yakın çevresinde oluşturduğu etkiye tepki göstermektedir. Orta Asya ve Kafkasların enerji kaynaklarının siyasi ve ekonomik güç açısından önem taşımasının dışında, 11 Eylül terör saldırılarının ardından ABD ve NATO için radikal dini akımların tehdit olarak algılanması da bu süreçte etkilidir

Literatürde “08.08.08 Savaşı” ya da “Beş Gün Savaşı” olarak geçen 7 Ağustos-16 Ağustos 2008 tarihleri arasında gerçekleşen çatışmalarda RF, Gürcistan’ın önemli şehirlerini ve limanlarını bombalamıştır. Gürcistan bu savaşı kaybetmiş, RF’nin Gürcistan topraklarını işgali AB Dönem Başkanı Fransa’nın arabuluculuğunda yapılan, 16 Ağustos 2008’de imzalanan Sarkozy Planı’na kadar sürmüştür.

Aslan Abaşidze,  Gürcistan yönetimine karşı aşırı milliyetçi ve sert bir tutum sergilemiş, merkezi tanımadığını yaptığı eylemlerle göstermiştir. Daha sonra istifa ederek Rusya Federasyonu'na kaçmak zorunda kalmıştır.

Kars Antlaşması: Bu antlaşma Acaristan’ın Gürcistan Sovyeti’ne 13 Ekim 1921 tarihli antlaşmayla katılmasını öngörmüştür.

Cavahati Sorunu Mihail Gorbaçov’un Glasnost ve Perestroyka adlı reform politikalarından sonra gelişmiştir.

İrredentist politika: Bir devletin baflka bir devlet ülkesinde yaşayan bir dil ve etnik köken itibariyle kendisinden olduğuna inandığı insan topluluklarını kendi topraklarına katmak istemesi ya da en azından onlar üzerinde bir hak iddia etmesi.

Hazar Bölgesi gerek jeostratejik önemi gerek önemli ticaret yollarının geçiş güzergâhında yer alması gerekse de hidrokarbon potansiyeli nedeniyle tarihsel süreç içerisinde her zaman güç mücadelesine sahne olmuştur.

1996 yılında yapılan AGİT Lizbon Zirvesi'nde Azerbaycan-Ermenistan arasındaki çatışmanın siyasal çözümüne temel oluşturmak üzere: “1) Ermenistan ve Azerbaycan’ın toprak bütünlüğünün korunması; 2) Dağlık Karabağ’ın altı ilinin tarafsız hâle getirilmesi; 3) İki ilde barış gücü konuşlandırılması; 4) Azerilerin bu illere yerleştirilmesi ve Karabağ’ın güvenliğinin garanti edilmesi.” ilkelerinin dikkate alınması kararlaştırılmıştır.

Dağlık Karabağ ve İşgal Altındaki Reyonlar Sorunu ile ilgili 2009’daki en önemli gelişme, 9 Şubat 2009’da Münih Güvenlik Fuarı’nda tarafların bazı noktalarda prensipte anlaşmaları olmuştur. Bu noktalar şunlardır: 1) Ermenistan belirli bir zaman diliminde Fuzuli, Akdam, Cebrail, Kubatlı, Zengilan kasabalarını Azerbaycan’a verecektir. 2) Evlerini terk etmek zorunda kalan Azeriler yurtlarına geri dönebilecektir. 3) Yukarı Karabağ’ın statüsünü belirlemek için bölge geçici yönetime devredilecektir. Statü belirlendikten sonra Kelbecer de Azerbaycan’a verilecektir. Buna karşılık, Azerbaycan, Ermenistan ile kara ve demiryolu açacaktır. 4) Ermenistan ile Dağlık Karabağ arasındaki sınır bölgesine uluslararası barış gücü yerleştirilecektir. Barış gücünde soruna taraf ve müdahil devletler yer almayacaktır.

Güç Boşluğu, bir bölgede oluşan ve eksikliğinde çatışmalara neden olan, üst otoritenin olmaması durumudur. Orta Asya ve Kafkaslardaki bölgesel ihtilaflar tarihsel olarak incelendiğinde, Soğuk Savaş döneminde komünist rejim altında birleşen Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliğinde (SSCB) sorun yaşanmadığı, ancak Birliğin dağılmasının ardından Cumhuriyetlerin bağımsızlıklarını ilan etmeleriyle sorunların gündeme gelmeye başladığı görülmektedir.

Dondurulmuş sorunlar, SSCB ve ABD çevresinde dönen iki kutuplu sistemde Kafkasya ve Balkanlar gibi etnik, dinî ve kültürel farkları fazla olan halkları bünyesinde barındıran bölgelerde, Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle beraber bu farkların ortaya çıkması ve bölgesel ihtilaflar hâline dönüşmesidir.

2001’de Güney Osetya kendi anayasasını kabul ettikten sonra 2004 yılında Güney Osetya’da Eduard Kokoev ve Yedintsvo (Birlik) Partisi iktidara gelmiştir. Kokoev ve partisinin amacı Gürcistan’dan ayrılıp RF ile birleşmektir.