ORTA ASYA VE KAFKASLARDA SİYASET - Deneme Sınavı - 15

Bu dört bölge ve kapsadığı Türk halkları/boyları aşağıdaki gibidir:
• Altay-Sibirya Türkleri: Altay, Hakas, Karagas, Koybal, Sabir, Televüt, Togol, Tuva, Yakut...
• Batı Türkleri: Türkiye, Azerbaycan, Ahıska, Batı Trakya, Güney Azerbaycan, Kerkük, Kıbrıs, Kaçar...
• Doğu Avrupa Türkleri: Gagauz, Başkurt, Çuvaş, Kazan, Karaçay, Nogay, Kırım, Polonya Tatarları...
• Türkistan Türkleri: Kazak, Kırgız, Özbek, Türkmen, Uygur, Karakalpak (Osmanlı Devleti ile Kafkasya, 1992, XX).

Rusya’ya karşı savaş devam ederken 1788’de Avusturya Osmanlı’ya, İsveç Rusya’ya karşı savaş açtı. 1789’da savaş devam ederken I. Abdülhamid Kırım’ı kaybettiğinden dolayı kederinden öldü. Aynı yıl Fransız İhtilali’nin gerçekleşmesi üzerine, Rusya ve Avusturya endişeye kapılarak 1791 Ziştove ve 1792 Yaş Antlaşmalarını imzaladılar.

Rusya’nın Kafkaslar ve Türkistan’a karşı politikaları ile Osmanlı ilişkilerinde genellikle paralellik izlenmiştir. Kuzeyden Osmanlı aleyhine genişleyen Rusya ile 1774’te Küçük Kaynarca Antlaşması yapılmıştır.

Bugünkü Ermenistan’ın başkenti olan Erivan ve civarında hiç Türk yaşamamaktadır. Halbuki burası 19. Yüzyıla kadar Revan Hanlığı adında Türklerin yaşadığı bir hanlıktı.

19. yüzyılda Kafkasya’da bağımsız Türk hanlıklarından bazıları şunlardı: Şirvan, Şeki, Talış, Lenkeran, Karabağ, Kuba, Gence, Revan, Bakü, Derbend ve Nahçivan.

Rus Çarlığı’nın Kafkaslar ve Türkistan istikametindeki ilerlemesinde önemlin bir aşama, 1856 Kırım Savaşı ve sonrasında yapılan 1856 Paris Antlaşması’dır.

İşgal ve ilhak: İşgal, bir ülkeyi ve bölgeyi askeri araçlarla kontrol altına almaktır. Bu genellikle geçicidir. İlhak ise işgal edilen bölgeyi ülkesinin parçası haline getirmek, orada sürekli egemenlik kurmaktır.

Sovyet Rusya’nın aracılığıyla üç Sovyet Cumhuriyeti; Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ile Kâzım Karabekir’in temsil ettiği TBMM Hükümeti arasında 13 Ekim 1921’de Kars Antlaşması imzalandı.

Sovyet güçlerinin kontrolünden sonra Kafkaslar, kuzey bölgeler ve Türkistan’da kurulan Türk devletleri: Buhara Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (SSC), Harezm SSC, Özbekistan SSC, Türkmenistan SSC, Tacikistan Özerk Bölgesi, Karakalpak Özerk SSC, Kırgızistan Özerk SSC, Kazakistan Özerk SSC’dir.

17 Aralık 1925 tarihli Türk-Sovyet Dostluk ve Tarafsızlık Anlaşması’nın feshedileceği, 19 Mart 1945 tarihinde bildirildi. Sovyet Dışişleri Bakanı Molotov, Türkiye’nin SSCB’deki Büyükelçisi Selim Sarper’i kabul ederek 1925 yılında imzalanan anlaşmanın iki ülke arasındaki dostluğu geliştirmek açısından önemli olduğunu belirtti. Ancak Molotov “özellikle İkinci Dünya Savaşı sırasında meydana gelen değişiklikler nedeniyle, anlaşmanın yeni şartları karşılayamadığı ve ciddi iyileştirmeler yapılmasına ihtiyaç duyulduğunu” ekledi. Doğru cevap C’dir.

Türkiye Dışişleri Bakan Vekili Sumer, İngiltere Büyükelçisi M. Peterson ile bir araya geldi ve Molotov ile Sarper arasında geçen görüşme ile ilgili olarak bilgi verdi. Sumer, İngiltere Büyükelçisine şunları ifade etti: “Molotov, yeni bir anlaşma müzakeresine başlamadan önce, Türkiye ile Rusya arasındaki olağan üstü sorunların çözülmesinin en iyisi olacağı yönündeki fikrini dile getirdi. Bu sorunlar: a) 1921 Rusya-Türkiye Anlaşması (Molotov bu anlaşma çerçevesinde Türkiye’ye bırakılan topraklardan geri çekilmenin baskı altında yapıldığını ve yeniden gözden geçirilmesi gerektiğini söylemiştir), b) Boğazlarda Rusya’ya üs verilmesi, c) Montrö Sözleşmesi’nin revizyonu ile ilgili Rusya ve Türkiye arasında bir anlaşmadır”. Doğru cevap B’dir.

Jivkov’un 1973’te “Bulgaristan ve SSCB’nin aynı ciğerlerle nefes alan ve aynı damarlarla beslenen tek Türk sorunu ve Boğazlar meselesi 13 Temmuz 1945 tarihinde Potsdam’da gayriresmî olarak bir akşam yemeği sırasında tartışıldı. 22 Temmuz tarihinde mesele, Başkan Truman’ın başkanlığını yaptığı altıncı oturum gündemine alındı. Müttefikler, Sovyetlerin Türkiye ile ilgili iddialarını desteklemeyi reddetti. Bu nedenle 1 Ağustos’ta imzalanan Berlin Konferansı’nın Nihai Protokolü, sadece Karadeniz Boğazlarından geçişten bahsetti. Doğru cevap A’dir.

19 Mart 1945 günü Sovyetler Birliği tek taraflı olarak 1925 tarihli anlaşmanın “açık şekilde günün şartlarına artık cevap vermediği” gerekçesiyle yenilenmeyeceğini açıkladı. Sovyet tarafı, belgede belirtildiği üzere kısa süre önce Londra’da gerçekleştirilen bir basın toplantısında “Çanakkale Boğazı’nın geleceği ve Türk-Sovyet Anlaşması’nın gözden geçirilmesinin birbiriyle hiçbir bağlantısı olmayan iki farklı konu olduğunu ifade eden” Türkiye Dışişleri Bakanı Hasan Saka ile aynı fikirde değildi. Doğru cevap D’dir.

“Türkiye’nin Transkafkasya Cumhuriyetleri’nden Ele Geçirdiği ve İlhak Ettiği Araziler Sorunu” başlıklı ikinci bölümde şu ifadeler kullanılmaktadır: “I. Dünya Savaşı sırasında Türkiye tarafından ele geçirilen Ermeni ve Gürcü toprakları Sovyet-Türk ilişkilerinde ivedilikle çözülmesi gereken bir başka halledilmemiş konudur.” Sonuç olarak, Sovyet Transkafkasya Cumhuriyetleri Ermenistan ve Gürcistan, hazırladıkları belgelerle Sovyetler Birliği’nin toprak taleplerini desteklemiştir. Doğru cevap A’dır.

16 Şubat 1948 tarihinde, Politbüro Türkiye’ye Alexandr Lavrishev’i Büyükelçi olarak atadı. 29 Mart, 1948’de Politbüro, Dışişleri Bakanlığı tarafından sunulan ve 4. maddesinde Türkiye Büyükelçisinin, Sovyetler Birliği’nin Boğazlardaki pozisyonuna ilişkin sorularının ortaya çıkması hâlinde açıklamasını sınırlı tutmasının belirtildiği “Türkiye Büyükelçisine Talimatlar” başlıklı belgeyi gönderdi. Bu belge, Sovyetlerin Boğazlara ilişkin son önemli belgesiydi. Doğru cevap C’dir.

1947 yılının başlarında Sovyetler Birliği, Hatay sorununu Türkiye üzerinde yeni bir baskı unsuru olarak kullanmak üzere, Suriye’yi Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyine gitmeye zorladı. Sovyet Maslahatgüzarı Pavel Yershov ile Suriye Büyükelçisi arasındaki ilk görüşmeler, 1947 yılının Ocak ayında Ankara’da büyük bir gizlilik içerisinde gerçekleştirildi. 26 Ocak’ta, Yershov’un verdiği bilgileri değerlendiren Vladimir Dekanozov, ülkesinin Güvenlik Konseyine gitmesi hâlinde Sovyetler Birliği’nin bunu destekleyeceğini, Suriye Büyükelçisine bildirmesi yönünde Sovyet Maslahatgüzarına talimat verdi Doğru cevap B’dir.

ABD Dışişleri Bakanı, Harp ve Donanma Bakanlarıyla yaptığı toplantı temelinde, 27 Şubat’ta Başkan Truman’a bir bilgi notu gönderdi. Notta, Rusların sinir harbi gerçekleştirmek suretiyle, Türk ordusunu mobilize hâlde tutarak ekonomisinde, mevcut zayıf iktisadi yapısıyla uzun süre destekleyemeyeceği bir açığa neden olduğu kayıtlıydı. Başkan Truman notu ciddiye aldı, aynı gün Yunanistan ve Türkiye’nin ekonomik ve maddi yardım almaya devam edeceğini açıkladı. Truman, dış yardım için tahsis edilen 400 milyon dolardan 150 milyon doların Türkiye’ye ayrılmasını talep etti. Bu açıklama Truman Doktrini olarak adlandırıldı. Konunun 22 Nisan’da Senatoda, 9 Mayıs’ta Temsilciler Meclisinde tartışılmasından sonra, Kongre 22 Mayıs 1947’de “Yunanistan ve Türkiye’ye Yardıma Dair Kanunu” onayladı. Ertesi gün Başkan, Türkiye’ye askerî yardıma resmiyet kazandıran kanunu da imzaladı. Doğru cevap D’dir.

ABD ve Sovyetler Birliği arasındaki Küba krizi, Türk-Sovyet ilişkilerini etkileyen bir diğer gelişme olmuştur. Ekim 1962’de Türkiye’deki Amerikan üslerinin Küba’daki Sovyet füzelerinin kaldırılması karşılığında kapatılacağı söylentileri yayılmıştı. Bu fikrin Beyaz Saray’a yakınlığı ile bilinen Walter Lippman’a ait olduğu düşünülmekteydi. Lippman’ın, The Washington Post gazetesinde 23 ve 25 Ekim tarihlerinde yayınlanan yazıları bu kaynağa dayanıyordu. 16 Ekim tarihinde Başkan John Kennedy, yaptığı kapalı basın toplantısında bu fikri ve gerçekleştirilebileceğini açıklamıştı. Başkan, Sovyet yetkilileriyle yaptığı görüşmelerde, Türkiye’deki füzelerin 4-5 ay içerisinde geri çekileceği sözünü verdi. Doğru cevap C’dir.

Amerikalı araştırmacı Wayne Bowen, Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı sırasındaki politikasını “müttefik fakat savaşmayan ülke” olarak tanımlamıştır

7 Aralık 1925 tarihli Türk-Sovyet Dostluk ve Tarafsızlık Anlaşması’nın feshedileceği, 19 Mart 1945 tarihinde bildirildi. Sovyet Dışişleri Bakanı Molotov, Türkiye’nin SSCB’deki Büyükelçisi Selim Sarper’i kabul ederek 1925 yılında imzalanan anlaşmanın iki ülke arasındaki dostluğu geliştirmek açısından önemli olduğunu belirtti.