ORTA ASYA TÜRK TARİHİ

Halkının esas unsuru Özbeklerden oluştuğu için Özbek Hanlıkları olarak da isimlendirilen hanlıklar Batı Türkistan’da kurulmuş olup Buhara Hanlığı, Hive Hanlığı ve Hokand Hanlığı’ndan oluşmaktadır. Kaynaklarda Buhara Hanlığı, Buhara Özbek Hanlığı, Mâverâünnehr Özbek Hanlığı veya Mâverâünnehr Özbekleri gibi isimlerle de anılmaktadır.

1756 yılında Muhammed Rahim’in kendi askerî gücü ile ulema ve tüccar sınıfına dayanarak han olmasıyla Türkistan tarihinde yeni bir süreç başlamış, ilk kez Cengiz Kağan soyundan olmayan biri kendisini han ilan ederek tahta çıkmıştır.

Hokan Hanlığında 1763 yılında tahta çıkan Narbuta Biy, hanedan üyeleri ve onları destekleyen hanlık soylularının muhalefeti ile uzun süre uğraşmak zorunda kalmıştır. Ancak isyanları bastırdıktan sonra fetih hareketlerine başlayabilen Narbuta Biy, hanlıkta istikrarı temin ettiği gibi iktisadi gelişmelere de ortam hazırlamıştır. Onun dönemiyle birlikte ilk kez hanlıkta fulus ismi verilen para darp edilmiş ve değer olarak bir fulus bir koyuna eşitlenmiştir.

Topraklarının Ruslar tarafından işgali, özgürlüklerine düşkün olan Kazaklar tarafından hemen kabullenilmemiş, başta Sırım Batur (1783-1797), Colaman Tilenci (1822-1824) İsatay Tayman (1836-38) ve Kenasarı Kasım’ın (1837-1846) liderliğinde olmak üzere pek çok isyan hareketi gerçekleşmiştir. Ancak küçük çaplı olmaları, Kazakların büyük bir kısmını etrafında toplayamamaları, Kazak liderler arasındaki rekabet, Kazakların askerî teknoloji açısından Ruslardan çok geri olması, Hive ve Hokand Hanlığı hükümdarlarının zaman zaman Kazak topraklarına seferler düzenleyerek onların gücünü tam olarak Rusya’ya yönlendirmelerine engel olmaları gibi nedenlerle bu isyanlar başarısız olmuştur. Böylece 1847 yılından itibaren Rusya, Kazak topraklarına tamamen hâkim olmuştur.

Kalmuk istilasına karşı imkân elde edebilmek adına Kazakların Küçük Cüz hükümdarı Ebu’l-Hayr Han, Rus himayesine yönelmiştir. Bu tabiiyet talebi her ne kadar Kalmuklara karşı askerî yardım ve Kazaklar arasında Ebu’l-Hayr’ın kendi konumunu güçlendirme gayesiyle yapılmış olsa da uzun vadede Rusların Kazak topraklarına sahip olmasını başlatan en önemli etken olmuştur. Dönemin Rus çariçesi Anna İvanovna (1730-1740), Küçük Cüz’ün hanı Ebu’l-Hayr ile hemen diplomatik ilişkileri başlatmış ve kısa vadede bu tabiiyet Rusya’ya Orenburg kalesini inşa imkânı vermiştir. Bu kale Rusya’nın önemli bir askerî, idari, ticari ve dinî merkezi olmuştur. Ebu’l-Hayr Han’ın ölümünden sonra Rusya ile ilişkilerini sürdüren Küçük Cüz, 1785’ten itibaren yavaş yavaş Rusya’nın doğrudan müdahalelerine maruz kalmış, 1824 yılında da Ruslar Küçük Cüz’de hanlık makamını ortadan kaldırmışlardır.

Rusya ilk kez Şir Gazi Han (1714-1728) döneminde Hive’ye işgal amaçlı bir askerî birlik göndermiş, ancak Hive hanı, Aleksandr Bekoviç-Çerkasskiy komutasındaki Rus askerlerini katletmiştir. Bu felaket uzun yıllar Rusya’nın hanlığa yönelik yeni bir sefer düzenlemesine engel olmuştur.

1757 yılında Çin’de hüküm süren King (Mançu) Hanedanı, Doğu Türkistan’ı işgal edince Hokand Hanlığı ile komşu olmuştur. 1760 yılında Çin’in hanlığı işgali gündeme gelince İrdana Biy, bir elçilik heyetini başkent Pekin’e göndererek tabiiyet bildirmiş, böylece ağır felaketle sonuçlanabilecek bir istilayı önlemiştir. Üstelik tabiiyet sözde olduğu gibi bu yeni ilişki ağından Hokand Hanlığı, Çin pazarına vergisiz giriş, Buhara Hanlığı’na karşı Çin’in desteğini temin gibi pek çok alanda, daha çok fayda sağlamıştır.

1809 yılından itibaren tahtta gördüğümüz Ömer Han (1809-1821), ilk iş olarak devletin gücünü artırmak adına ağabeyi döneminde küstürülen veya hanlıktan kovulan soyluları geri kazanmıştır. Ura-Tepe ile Hocend şehirlerinin yöneticilerinin tabiiyet istekleri kabul edilmiş, Deşt-i Kıpçak’ta yaşayan Kazaklardan bir kısmı itaat altına alınmış, 1816 yılında da Türkistan (Yesi) şehri hanlık topraklarına dâhil edilmiştir.

Abdurreşid Han hanlıkta medreseler inşa ettirerek Kaşgar şehrinin “Buhara-yı Sâni (İkinci Buhara, Küçük Buhara)” olarak isimlendirilmesinde etkin olmuştur.

Türkistan Hanlıklarında ilk kez Cengiz Kağan soyundan olmayıp da bir hanedan kuran ve ‘han’ unvanı alan kişi Mangıt Kabilesi’nin reisi Muhammed Rahim’dir. Onunla birlikte Buhara Hanlığı’nda Mangıtlar dönemi başlamıştır.

Halkının esas unsuru Özbeklerden oluştuğu için Özbek Hanlıkları olarak da isimlendirilen hanlıklar Batı Türkistan’da kurulmuş olup Buhara Hanlığı, Hive Hanlığı ve Hokand Hanlığı’ndan oluşmaktadır.

Hive Hanedanlığı dönemleri: Arapşahîler Hanedanı Dönemi (1511-1740), Kukla Hanlar Dönemi (1740-1804), Kongratlar Hanedanı Dönemi (1804-1920).

Bu dönemde hanlar soyluların elinde kukladan başka bir şey değildi. Han devlet işlerine
karıştırılmaz, sadece alınan kararları onaylayıcı bir rol oynardı. Hanla aralarında anlaşmazlık çıktığında ise kabile reisleri genellikle hanı ya azlederler ya da öldürürlerdi. Bu durum literatürde “Hanbâzi (Han Oyunculuğu)” şeklinde ifade edilmiştir.

Narbuta Biy, hanlıkta istikrarı temin ettiği gibi iktisadi gelişmelere de ortam hazırlamıştır. Onun dönemiyle birlikte ilk kez hanlıkta fulus ismi verilen para darp edilmiş ve değer olarak bir fulus bir koyuna eşitlenmiştir. Bunun yanı sıra o başkent Hokand’da büyük bir saray inşa ettirmiştir.

Naip: Tahtta hükümdar olmadığı zaman veya hükümdarın çocukluğu sırasında devleti
yöneten kimse

Bu hanımı Uygurların meşhur 12 Makamı’nın bir araya getirilmesinde önemli bir rol oynamıştır. Abdurreşid Han hanlıkta medreseler inşa ettirerek Kaşgar şehrinin “Buhara-yı Sâni (İkinci Buhara, Küçük Buhara)” olarak isimlendirilmesinde etkin olmuştur.

Muhammed Han (1591-1609) dönemi hanlığın en güçlü dönemidir.

Altın Beşik Efsanesi: Fergana’da kurulan Hokand Hanlığı’nın hükümdarları Alim Han’dan itibaren kendilerini han ilan edince meşruiyetlerini güçlendirmek için bu efsaneyi üretmişlerdir.

Hanlıklarda savaş düzeni ise şu şekildeydi Öncü kuvvet (manlay), sağ kanat (barangar), sol kanat (cavangar), merkez (kol) ve artçılar (çağdavul).

Yarkend Hanlığı’nda ise Sultan Abdurreşid Han döneminde Kaşgar şehrinde 360 hücreli ve iki katlı Reşidiye Medresesi ve Hanlık Medresesi, Yarkend’de ise Yeşil Medrese ile Aksu ve Hoten gibi hanlığın diğer şehirlerinde de çok sayıda medrese inşa edilmiştir. Buhara Hanlığı’nda ise Abdülaziz Han Medresesi, Kukeldaş Medresesi, Nadir Divan Bey Medresesi inşa edilen medreselerden bazılarıdır.