ORTA ASYA TÜRK TARİHİ

II. Abdullah 1561 yılında babası İskender’i Buhara’da tahta çıkarmasına rağmen, gerçek yönetici kendisi olmuştur. 1557’de Buhara, 1573’te Belh, 1574’te Hisar, 1578’de Semerkand, 1582’de Taşkent, 1583’te Fergana ona tabi olmuştur. Bütün bu başarılarının arkasında şahsi karizması ve kabiliyetinin yanı sıra Cuybarî Hocalarının desteği önemlidir. Yine 1583 yılında tahta çıkışında bu hocaların o dönemdeki şeyhleri Hoca Ebubekir Sa’d Cuybarî önemli bir rol oynamıştır. Han olduktan sonra da fetihlerine devam eden II. Abdullah, 1584’te Bedehşan, 1588’de Herat, 1589’da Meşhed gibi pek çok şehir ve bölgeyi fethetmiştir. Bunun yanı sıra 1583, 1593 ve 1595 yıllarında Harezm, yine 1595 yılında Yarkend Hanlığı’nı işgal etse de, bu işgaller kalıcı olmamıştır. II. Abdullah 8 Şubat 1598’de vefat etmiştir. II. Abdullah Han dönemi, Muhammed Han Şibanî’den sonra hanlığın en güçlü olduğu dönemdir. Bu husus sadece yapılan fetihlerle değil, imar ve iskân faaliyetleri ile de kendisini gösterir. Bu dönemde başta medrese ve camiler olmak üzere pek çok yapının inşa edilmesinin yanı sıra, sulama sisteminin, ticaretin ve yolların geliştirilmesi için önemli adımlar atılmıştır.

1702 yılında tahta çıkan Ubeydullah Han (1702-1711) döneminde ise merkezî otoritenin güçlendirilmesi için pek çok kabile beyi devlet görevlerinden alınarak onların nüfuzu kısıtlanmış, gelirin artırılmasına yönelik olarak da yaklaşık 1/3 oranında paranın ayarıyla oynanarak kur ayarlaması yapılmış ve başta Cuybarî Hocalarınınki olmak üzere vakıf arazilerinden vergi alınmaya başlanmıştır. Ancak hanın bu uygulamaları uzun yıllardır hanlıkta güç ve nüfuz oluşturan kişi ve grupları ciddi manada rahatsız etmiş, paranın değerinin düşürülmesi de neredeyse bütün bir hanlık halkının hana tavır almasını gündeme getirmiştir. Sonunda Ubeydullah Han 16 Mart 1711’de suikasta uğradığı gibi sarayı ve hazinesi de yağmalanmıştır.

Muzafferüddin (1865-1885) zamanında, 1868 yılında Buhara Hanlığı, Rusya tarafından işgal edilerek manda (himaye altında) devlet haline getirilmiştir. Rusya özellikle ilk dönemlerde hanlara doğrudan müdahil olmayıp hanlığın içişlerine karışmamış, hatta ilişkiler işgal öncesindeki şekliyle devam etmiştir. Emîr Abdulahad (1885-1910) her yıl düzenli olarak St. Petersburg’u ziyaret etmiştir. Ancak Rus hükümeti 1887 yılında demiryolu hatlarını hanlığı da içine alacak şekilde genişlettikten sonra iş değişmiş, özellikle başkent Buhara’da Rus yerleşim birimleri oluşturulmuştur. 1905 İhtilali’nden sonra Buhara Hanlığı’nda yenileşme hareketleri belli bir ivme kazansa da gelenekçiler tarafından etkinliği sınırlandırılmıştır. 1917 Ekim İhtilali’nden sonra da varlığını bir süre devam ettiren Buhara Hanlığı, ne var ki, Ağustos 1920’de Kızıl Ordu tarafından işgal edilmiş, son hükümdar Alim Han (1910-1920) tahttan indirilmiştir. Sovyet yönetimi 6 Ekim 1920’de hanlığı ortadan kaldırdığını ve Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti’nin kurulduğunu ilan etmiştir.

Türkistan Hanlıkları içinde Özbeklerin kurduğu ikinci devlet olan Hive Hanlığı Harezm’de ortaya çıkmıştır. Cengiz Kağan tarafından 1221 yılında işgal edilen bölge kısa sürede toparlansa da, daha tahripkâr bir saldırıya Emîr Timur tarafından uğramıştır. 1371-1379 yılları arasında Emîr Timur tarafından düzenlenen dört seferle Harezm büyük yıkım yaşamıştır. Bu tarihten itibaren 1505 yılında Muhammed Han Şibanî tarafından fethedilinceye kadar Timurlu idaresinde kalmıştır. Takriben beş yıl Buhara Hanlığı idaresinde kalan bölge Muhammed Şibanî’nin 1510 yılında Merv Savaşı’nda yenilmesi üzerine Safevî Devleti’ne tabi olmuştur.

Hive Hanlığı, Han olduktan sonra Arapşahî Hanedanından İlbars, birbiri ardı sıra Harezm’in diğer şehirlerini fethetmiş, böylece otoritesi geniş bir sahaya yayılmıştır 1515 yılında kalabalık bir Özbek grubunun Deşt-i Kıpçak’tan bölgeye göçü ile konumu daha da kuvvetlenen İlbars Han, Türkmen kabilelerini de hanlığına tabi kılmıştır.

Yaklaşık 65 yıl süren kukla hanlar döneminde hanlıkta merkezî yönetim ciddi zaafa uğramış, kabileler arasında kanlı mücadeleler olmuş, halk ise şehirleri terk edip başta komşu Buhara Hanlığı olmak üzere başka yerlere göç etmişlerdir. Hanlıkta Cengiz Kağan soyundan hüküm süren son han V. Ebu’l-Gazi’dir. Onun döneminde, 7 Mart 1804’te Kongrat kabilesinin reisi İltüzer, inaklık makamına getirilmiştir. 15 Kasım 1804 günü ise İltüzer, Ebu’l-Gazi’yi tahtından indirerek Kazakların yanına göndermiş ve topladığı kurultaya gelen ulema, soylular, atalıklar, inaklar ve diğerlerinin huzurunda kendisini Kongrat Hanedanı’nın ilk temsilcisi olarak han ilan ederek adına hutbe okutturup sikke bastırmıştır. Böylece Hive Hanlığı’nda yeni bir hanedan işbaşına gelmiştir.

Âlim (1798-1809) başarılı bir han olup döneminde hanlık topraklarını iki katına çıkarsa da kaynaklarda zulümlerine dair pek çok kayıt vardır. Yine kaynaklarda Alim Han’dan şeriata bağlı biri olarak söz edilse de, şeriatı uygulama iddiasıyla yaptıkları zulme varmaktaydı. İlim ve tasavvuf erbabını imtihan etme adına onlara olmadık işkenceler yapmıştır. O yüzden pek çok yerde “Âlim Zalim” olarak nitelenir. Kazaklara düzenlediği bir seferde öldüğü şayiası ortaya çıkınca, kardeşi Ömer yeni han olarak seçilmiş, ancak ölmediği anlaşılmasına rağmen, Ömer tahtı terk etmeyince taht kavgası ortaya çıkmış, sonunda Âlim mücadeleyi kaybedince öldürülmüştür.

Rus işgal sürecine geçmeden Kazak Hanlığı’nı ve halkını etkileyen başka bir husustan söz etmek gerekir. 16. yüzyılın ortalarından itibaren Kazak hanlarının akınlar düzenlediği Kalmuklarla (Oyratlar) Tevke Han zamanında önemli savaşlar yapılmıştır. 1718 yılında Tevke Han’ın ölümü ile 1722 yılı sonunda Çin imparatoru Kansi’nin ölümü Kalmukları harekete geçirmiştir. O güne kadar aralarında büyük mücadeleler olan Çinliler ile barış anlaşması yapan Kalmuklar, bütün güçlerini Kazaklara yönelterek 1723 yılının ŞubatMart aylarında hücuma geçmişler ve onlara ağır zayiat verdirmişlerdir. Kazaklara insan, mal ve toprak kayıpları yaşatan bu son Moğol istilası kayıtlara Aktaban Şubırındı (Büyük Felaket) olarak geçmiş ve bu hadise çok uzun süre Kazakların hafızasında yer etmiştir. Bu hadise Kazak Hanlığı’nın cüzlere ayrılmasını kesinleştirdiği gibi başka bir önemli gelişmenin de temelini oluşturmuştur: Kazak topraklarının Ruslar tarafından işgali.

1872 yılına kadar, İli ve Urumçi bölgeleri de dâhil olmak üzere bütün Doğu Türkistan’a sahip olan Yakup Bey’in esasında ne siyasi olarak ne de dinî olarak bir asaleti yoktu. Dolayısıyla kontrolü elinde tutabilmek için kendisine tabi ve sayısı 40.000 olarak ifade edilen sadık bir ordu oluşturarak üst düzey devlet görevlerine (hem merkezde, hem de eyaletlerde) de Hokand kökenlileri atamıştır. Hükümdar soyundan olmadığı için han unvanı kullanmamış, bunun yerine daha çok ‘Bedevlet’ ve ‘Atalık Gazi’ unvanları ile yetinmiştir. Hanedan soyundan olmama eksikliğini şeriata ve dinî yapılara önem vererek gidermeye çalışmıştır. Üç yanında yer alan Çin, Rusya ve İngiltere gibi dönemin en güçlü devletleri arasında yok olmamak için güçlü bir diplomasi trafiği yürüten Yakup Bey, 1872 yılında Rusya, 1874’te de İngiltere ile birer ticaret antlaşması imzalamıştır. Bunun yanı sıra Osmanlı Devleti ile de temas kuran Yakup Bey dönemin hükümdarı Sultan Abdulaziz’e 1873’te elçi göndererek tabiiyetini bildirmiştir. Sultan Abdulaziz de ona ‘emîr’ unvanı vermiş, silah ve askerî uzman göndermiştir.

Hanlar ilmi faaliyetlerin gelişmesi için büyük gayretler sarf etmişlerdir. Böylece hanlıklarda başta ilahiyat alanı olmak üzere pek çok alanda bilim insanı yetişmiş, değerli eserler ortaya çıkmıştır. Bu eserlerden bir kısmı da alanımız itibariyle tarihe hasredilmiştir. Buhara Hanlığı’nda Fazlullah Ruzbehan Huncî’nin Mihmanname-yi Buhara, Mevlana Abdullah bin Ali Belhî’nin Zübdetü’l-Âsâr, Zeynüddin Mahmud Bin Abdulcelil Vasifi’nin Bedâyiu’l-Vekayi, Hafız Taniş’in Şeref-Name-yi Şahî (Abdullah-Name), Mahmud b. Emîr Veli’nin Bahru’l-Esrar Fî Menâkibu’l-Ahyar, Hoca Muhammed Tirmizî’nin Destûru’lMülûk, Muhammed Yusuf Münşi’nin Tezkire-i Mukim-Hanî, Kadı Vefa’nın Tuhfetu’l-Hanî, Muhammed Yakup Buharî’nin Gülşen-i Mülûk, Mirza Muhammed Abdulazim Sami’nin Tuhfe-i Şâhi; Hive Hanlığı’nda Ötemiş Hacı’nın Tarih-i Dost Sultan, Ebu’l-Gazi Bahadır Han’ın Şecere-i Türk ve Şecere-i Terakime, Munis ve Agehi’nin Firdevsu’l-İkbal, Agehi’nin Riyazu’d-Devle, Zübdetu’t-Tevârih, Câmiu’l-Vâkiât-i Sultânî, Gülşen-i Devlet, Şâhid-i İkbal; Hokand Hanlığı’nda Abdulkerim Namanganî’nin Ömer-Name, Mirza Kalender Müşerref İsferagî’nin Şahname-yi Ömer-Hani, ayrıca Vakiat-ı Muhammed Ali Han, Müntehabu’tTevarih, Tarih-i Şahruhî, Yarkend Hanlığı’nda Mirza Haydar Duğlat’ın Tarih-i Reşidi, Şah Mahmud b. Mirza Fazıl Çuras’ın Tarih, Tarih-i Kaşgar ve Enîsü’t-Tâlîbîn isimli eserleri sayılabilir. Bu vakayinamelerin bir kısmı yayımlanmış olsa da, büyük bir kısmı araştırmacıların ilgisini beklemektedir.

Tarihi süreçte “Türklerin yaşadığı yer” anlamında, siyasi/coğrafi bir terim olarak kullanılan Türkistan, batıda Hazar Denizi'nden başlayıp doğuda bugün Çin Halk Cumhuriyeti sınırları içinde yer alan Kumul (Hami) şehrine kadar uzanır. Kuzeyde Kazakistan ülkesini içine alan bölge, güneyde ise kuzey Afganistan ile kuzeydoğu İran'ı içerir. Tamamı 5.500.000 km² ’lik bir alanı ihtiva eder.

Kaynaklarda Buhara Hanlığı, Buhara Özbek Hanlığı, Mâverâünnehr Özbek Hanlığı veya Mâverâünnehr Özbekleri gibi isimlerle anılan siyasi yapıda birbiri ardı sıra üç hanedan işbaşına gelmiştir: Ebu’l-Hayrlılar (Şibanîler), Astrahanîler (Aştarhanîler, Tukay-Timurlular, Canıoğulları) ve Mangıtlar.

Halkının esas unsuru Özbeklerden oluştuğu için Özbek Hanlıkları olarak da isimlendirilen hanlıklar Batı Türkistan’da kurulmuş olup Buhara Hanlığı, Hive Hanlığı ve Hokand Hanlığı’ndan oluşmaktadır. bunlardan ilki olan  Buhara Hanlığı; Buhara Özbek Hanlığı, Mâverâünnehr Özbek Hanlığı veya Mâverâünnehr Özbekleri gibi isimlerle anılmaktadır. Türkistan Hanlıkları içinde Özbeklerin kurduğu ikinci devlet Hive Hanlığıdır ve Harezm’de ortaya çıkmıştır.

Hive Hanlığı'nda hanedanlar:

Tahir Han’dan Kongrat kabilesinin reisi İltüzer’in kendisini 1804’te han ilan etmesine kadar hanlık tahtına 21 kişi geçmiştir. Bu dönemde hanlar soyluların elinde kukladan başka bir şey değildi. Han devlet işlerine karıştırılmaz, sadece alınan kararları onaylayıcı bir rol oynardı. Hanla aralarında anlaşmazlık çıktığında ise kabile reisleri genellikle hanı ya azlederler ya da öldürürlerdi. Bu durum literatürde “Hanbazi (Han Oyunculuğu)” şeklinde ifade edilmiştir.

16. ve 17. yüzyıllarda Buhara Hanlığı’na tabi olan Fergana, hanlığın zayıflaması ile birlikte, merkezle bağlarını koparmıştır. 17. yüzyılın sonuna doğru bölgenin kuzeyinde, Çadak şehri ve çevresinde, Hz. Peygamber neslinden oldukları ifade edilen Nakşibendiye tarikatına mensup hocalar egemen olmaya başlamışlardır. Bunun yanı sıra bölgenin Mâverâünnehr ile sınır şehirleri Ura-Tepe ve Hisar’da Yüz kabilesi, Şehrisebz’de ise Keneges kabilesi bağımsız hareket etmeye başlamıştır. Bu parçalı yapıya, özellikle de Hocaların iktidarına karşı, bölgenin Özbek kabileleri, yine bir Özbek kabilesi olan Minglerin reisi Şahruh Biy’in etrafında toplanarak mücadele etmişler, başarılı olunca da Şahruh Biy’i 1709 yılında kendilerine hükümdar seçerek Fergana bölgesinde ayrı bir siyasi yapıya hayat vermişlerdir. Kaynaklarda Hokand Hanlığı veya Fergana Hanlığı olarak bahsedilen bu siyasi yapı han unvanı yerine biy (veya bey) unvanı kullanan Şahruh’un (1709-1721) ilk temsilcisi olduğu Ming Hanedanı (Çin’de 1368-1644 yılları arasında hüküm süren Ming Hanedanı ile ilgisi yoktur) idaresi altında 1876 yılına kadar 167 yıl ömür sürmüştür.

Kaynaklarda Hokand Hanlığı veya Fergana Hanlığı olarak bahsedilen siyasi yapı han unvanı yerine biy (veya bey) unvanı kullanan Şahruh’un (1709-1721) ilk temsilcisi olduğu Ming Hanedanı (Çin’de 1368-1644 yılları arasında hüküm süren Ming Hanedanı ile ilgisi yoktur) idaresi altında 1876 yılına kadar 167 yıl ömür sürmüştür.

1763 yılında tahta çıkan Narbuta Biy (Bey), hanedan üyeleri ve onları destekleyen hanlık soylularının muhalefeti ile uzun süre uğraşmak zorunda kalmıştır. Ancak isyanları bastırdıktan sonra fetih hareketlerine başlayabilen Narbuta Biy, hanlıkta istikrarı temin ettiği gibi iktisadi gelişmelere de ortam hazırlamıştır. Onun dönemiyle birlikte ilk kez hanlıkta fulus ismi verilen para darp edilmiş ve değer olarak bir fulus bir koyuna eşitlenmiştir. Bunun yanı sıra o başkent Hokand’da büyük bir saray inşa ettirmiştir.

Takriben 1473 yılında Kazakların yeni hanı, Giray’ın oğlu Burunduk olmuş ve 1511 yılına kadar tahtta kalmıştır. Onun döneminde Kazak Hanlığı, Deşt-i Kıpçak’ın doğu ile merkezi bölgelerine tam anlamıyla hakim olarak kuruluş sürecini tamamlamış, yeni bir güç olarak ortaya çıkan Ebu’l-Hayr Han’ın torunu Muhammed Şibanî (Şahbaht) ise XV. yüzyılın son çeyreği boyunca onunla mücadele vermiştir. Ne var ki, bu mücadelede başarılı olamayınca Deşt-i Kıpçak’tan ayrılmak zorunda kalmıştır. Böylece Özbeklerle Kazaklar Şibanoğulları ile Tukay-Timuroğulları liderliği altında örgütlenen iki rakip halk olmuşlardır.

Türkistan Hanlıklarında ilk kez Cengiz Kağan soyundan olmayıp da bir hanedan kuran ve ‘han’ unvanı alan kişi Mangıt Kabilesi’nin reisi Muhammed Rahim’dir. Onunla birlikte Buhara Hanlığı’nda Mangıtlar dönemi başlamıştır. Hive Hanlığı’nda ise Kongrat kabilesinin başkanı İltüzer İnak 1804 yılında kendisini han ilan ederek bu uygulamayı kendi hanlığında yürürlüğe koymuştur. 1709 yılında kurulan Hokand Hanlığı’nda ise hükümdarlar kendilerini Alim Han döneminden itibaren han ilan etmişlerdir.