ORTA ASYA TÜRK TARİHİ

Çağatay Hanlığı, Türk-Moğol kabile konfederasyonu idi ve önceleri han ailesi daha sonraları ise güçlenen, hanedana mensup olmayan boy beyleri, (ulus emîrleri) tarafından idare edildi. Bu emîrler Cengiz soyundan kukla bir han kullanarak idarelerini meşrulaştırıyorlardı. Timur’un faaliyete başladığı XIV. asır ortalarında Çağatay ulusu geniş alanları kaplıyordu. Bu alanlar Maveraünnehir, bugünkü Afganistan olarak bilinen yerin kuzey ve doğu kesimlerini içine alıyordu. Bu alanın nüfusu büyük miktarda yerleşik, tarıma dayalı nüfus, sayısız göçebe Türk-Moğol kabilesi ile Bedehşan ve Hindikuş’un dağlı ahalisinden oluşuyordu. Bu dönemde konargöçerler politik gücü belirlerken, yerleşik ahali Çağatay ulusunun ekonomik hayatında rol oynuyordu. Timur’un devletinin temelini oluşturan nüfusu şehirlerde oturan tarım, ticaret erbabı ve Türk-Moğol boylarından oluşuyordu.

1360- 70 arasında Maveraünnehir’e hakim olmayı başardı. Buradaki emîrlerin kendi arasında ve emîrlerle hanlar arasında cereyan eden mücadelelerden başarıyla çıkmayı başardı.

Harezm üzerine dört sefer düzenleyerek burayı ele geçirdi. Kuzey ülkelerinden gelen kürk, bal, balmumu, İskandinav ülkelerinden balık dişi, tutkal, zırh ve kılıçlar, Deşt-i Kıpçaktan at ve sığır sürüleri gibi emtialar Harezm pazarlarında satışa sunuluyordu. Bu şekilde başlayan Harezm Seferleri Timur’un 1370-1379 arasında dört defa bölgeye yürümesi ve nihayet burayı ele geçirmesiyle sona erer

1376’da kendisine sığınan Toktamış Oğlan’ı Altın Orda’da saltanat mücadelesine girmesi için desteklemiş ve defalarca yenilip tekrar geldiğinde desteklemeye devam etmişti. Toktamış bu destekler sayesinde önce Altın Orda’nın doğu kısmında, daha sonra batı kanadında Emîr Mamay’ı yenerek (1381) Altın Orda’nın tamamına hâkim oldu

Timur, Toktamış’ı yendikten sonra (1391) Şiraz, Kazerun, İsfahan, Hemedan’dan ilerleyerek Bağdat önlerine geldi (1393). Bağdat’tan sonra Tekrit’i ele geçirdi. Buradan bölgedeki devletlere ve hâkimlere kendine bağlanmaları için mektuplar gönderdi. Erzincan Emîri Taharten, Karamanoğlu, Dulkadiroğlu, Kara Koyunlu, Ak Koyunlu beyleri, Sivas-Kayseri hâkimi Kadı Burhaneddin’e bu meyanda haber göndermişti. Fakat hiç birinden cevap alamadı. Timur’un Tekrit’ten gönderdiği mesaja bölgedeki devlet ve beyliklerin hepsi olumsuz cevap vermedi. Timur’un mektubuna yukarıda adı geçen Sivas-Kayseri hâkimi Kadı Burhaneddin olumsuz cevap vermiş, Mısır Sultanı Berkuk Timur’un elçisini öldürtmüştü. Ancak Timur’un bölgeye gelmesine memnun olanlar da vardı. Erzincan hâkimi Taharten, Karamanoğlu Alaaddin Bey ve Dulkadiroğlu Sevli Bey’ler Timur’un davetine olumlu cevap vermişlerdi. Bunlardan Alaadin Bey, Anadolu veya Suriye’ye yapacağı seferde kendisine katılmayı vaad ediyor, Dulkadiroğlu ise Timur’u Suriye üzerine sefere teşvik ediyordu.

1391 ve 1395 yıllarında iki defa Deşt-i Kıpçak’a yürüyen Timur ilk sefer ile Doğu Deşt-i Kıpçak’ı ikinci seferde ise Altın Orda’nın batı kanadını vurarak Toktamış’ın gücünü kırmış oldu.

Yıldırım Bayezid ile Timur arasında cereyan eden ve Ankara Savaşı ile sonuçlanan mücadelenin nedenlerini şu başlıklar altında sıralayabiliriz. 1. Erzincan Emîrliği Meselesi 2. Anadolu Beylerinin Şikâyeti 3. Sivas’ın Timur Tarafından Alınışı 4. Mülteciler Meselesi (Karakoyunlu Kara Yusuf ve Sultan Ahmet Celayiri’nin Bayazid’a sığınması) Bütün bu sebepler biri doğuda biri batıdaki bu iki büyük asker hükümdarı karşı karşıya getirmiş ve savaş kaçınılmaz olmuştu. Yukarıda sıraladığımız maddeler o dönemde cereyan eden olaylar sonucu ortaya çıkan problemlerdi.

Ankara Savaşı Türk tarihinde iki müslüman devlet arasında yapılan en büyük savaşlardan biridir. Bu yenilgiden sonra, Anadolu’da uzun mücadeleler sonunda kurulmuş olan Türk birliği bozulmuş, ayrıca devletin fütuhat hareketi ve bu arada İstanbul’un fethi yarım yüzyıla yakın bir süre aksamıştır. Savaşı takiben Anadolu beylikleri yeniden canlanmış, Timur orduları tarafından şehirler yağmalanmış ve Osmanlılar’ın kurduğu düzen bozulmuştur. Ayrıca Osmanlı şehzadeleri arasında başlayan taht mücadeleleri (bk. FETRET DEVRİ) pek çok yerin elden çıkmasına ve kardeş kanı dökülmesine yol açmıştır.

Timurlu devleti ve idarecileri Hüseyin Baykara döneminde artık tam anlamıyla şehirli bir toplum olmuş, askerin savaşçılık özelliği kalmamış, Özbekler karşısında askerî anlamda ciddi başarısızlıklar yaşanmıştır. Hüseyin Baykara bizzat divan sahibi bir şairdi. Dönemin belki hükümdar kadar önemli siması Ali Şir Nevai, kültür hayatının baş hamisi olarak, hatta hükümdarı gölgede bırakacak kadar önde görünmektedir. Politik küçülmenin aksine edebiyat alanında zengin bir dönem yaşanmıştır. Ali Şir Nevai’bu hususta başlı başına ilginç bir simadır. Çağatay edebiyatında klasik devreyi oluşturan; Dîvân, mesnevi, tezkire, tarih gibi türlerde otuza yakın eser veren Nevayi, devrinin olduğu kadar Türk Edebiyatının da en mühim şahsiyetlerinden biridir. Hükümdar, bizzat kendisi de divân sahibi olan, Hüseyin Baykara’dır; ancak dönemin kültür hayatına damgasını vuran Ali Şir Nevaî’dir. Müzikten hatta, tarihten şiire kadar hüner sahibi hemen herkesi himaye etmiş ve desteklemiştir. Ali Şir Nevaî sadece hattat, nakkaş, musikişinas ve şairleri himaye etmekle kalmamış imar faaliyetlerine de ciddi katkıda bulunmuştur. Ali Şir Nevai ondört köprü, dokuz hamam, elli iki ribat, on dokuz su deposu, bir darü’l-huffaz, bir hastahane, beş imaret, yedi hankah, dört medrese, ve yirmi mescit yaptırmıştı.

Sultan Ebu Said (1451-1469) Timurlu tahtında Şahruh’dan sonra Horasan ve Maveraünnehr’i bir idare altında toplamayı başaran son hükümdar oldu.

Büyük Hindistan seferi 1525 senesinde gerçekleşti. Evvela Pencap’ı istila etti ve hemen ardından Delhi üzerine yürüdü. Bu sırada Kuzey Hindistan’ın hâkimiyeti Lûdîler’in elinde ve başlarında İbrahim Lûdî bulunmaktaydı. Babür İbrahim’in üzerine yürümek için Panipat Ovası’na geldi ve karargâhını kurdu. Lûdî’nin ordusu çok kalabalıktı ve üstelik bin kadar da fil bulunmaktaydı. Buna karşılık Babür’ün askerlerinin sayısı 12.000 civarındaydı. 21 Nisan 1526 günü iki ordu şiddetli bir savaşa tutuştular. Ateşli silah kullanan Babür karşısında İbrahim Lûdî ağır hezimete uğradı ve hayatını kaybetti. Böylece Lûdîler’in hâkimiyeti sona ererken Babür Delhi ve Agra’yı ele geçirerek Kuzey Hindistan’da Babürlüler Hanedanı’nı kurdu.

Babür’ün asıl hedefi Semerkant’ı ele geçirmekti. Nitekim saltanatının ilk yıllarında bu arzusunu gerçekleştirerek kısa süre de olsa 1497 ve 1501 yıllarında iki kez Semerkant’a hâkim olmuştur

Babür’ün en tehlikeli rakibi Özbek Hükümdarı Muhammed Şeybâni Han (1500–1510) idi.

Babür, 1501 yılında Ser-i Pûl Meydan Savaşı’nda Özbeklerle giriştiği mücadelede mağlup olunca Taşkent’teki dayısının yanına sığındı

1507 senesinde de Kandahar’ı zapt etti. Babür geleceğini Afganistan’da inşa etmeye karar verdi ve Kabil merkezli yeni bir devlet kurdu. Ayrıca Kandahar Kalesi’nin fethiyle, Hindistan-Afganistan ve İran yolunu kontrol altına aldı

Babür, 1511’de Safevilerin yardımıyla Semerkant ile Buhara’yı ele geçirdi.

1514 yılında Şah İsmail’in Çaldıran Savaşı’nda Yavuz Sultan Selim karşısında yenilmesi üzerine Özbekler yeniden Mâverâünnehir’de güçlendiler.

21 Nisan 1526 günü iki ordu şiddetli bir savaşa tutuştular. Ateşli silah kullanan Babür karşısında İbrahim Lûdî ağır hezimete uğradı ve hayatını kaybetti. Böylece Lûdîler’in hâkimiyeti sona ererken Babür Delhi ve Agra’yı ele geçirerek Kuzey Hindistan’da Babürlüler Hanedanı’nı kurdu

Babür’ün Eserleri Vekâyi (Babür’ün Hâtıratı, Babürnâme): Babür’ün kendi yaşadıklarını anlattığı ve bizzat Çağatayca kaleme aldığı bu eseri sadece Çağatayca’nın değil, bütün Türk edebiyatının en güzel mensur örnekleri arasında sayılmaktadır. Bu kitabın en büyük özelliği, hadiselerin bir hükümdardan beklenmeyecek derecede samimiyetle kaleme alınmış olmasıdır. Ayrıca eser, çeşitli dillere tercüme edilerek defalarca basılmıştır. Aruz Risâlesi: Bu eser, Babür’ün edebiyat nazariyatçılığı yönünü ortaya koymuştur. Aruz konusunda yazılan Türkçe ve Farsça benzerlerinden biraz farklı olan bu eserinde Babür, bilinen vezin, sanat ile nazım şekillerini, kendisinden ve başka şairlerden örnekler vererek açıklamıştır. Mübeyyen: Babür’ün Hanefî fıkhıyla ilgili bazı konuları (sefer, misafirlik, zekât, öşür, haraç…) mesnevî tarzında ve failün vezniyle yazdığı bir risâledir. Risâle-i Vâlidiyye Tercümesi: Bir Nakşibendî şeyhi olan Hoca Ubeydullah’ın, tasavvuf ahlâkı konusunda Farsça olarak yazmış olduğu “Validiyye” risâlesinin manzum tercümesidir. Dîvân: Bu eser, Babür’ün hayat felsefesini, karakterini ve sanat gücünü göstermesi açısından son derece önemlidir. Divan’da Babür’ün; aşk, tabiat, güzellik gibi kavramları işlediği şiirleri ile içtimai, ahlakî ve tasavvufî şiirleri de bulunmaktadır.

1837 senesinde Babürlülerin son hükümdarı II. Bahadır Şah hükümdar ilan edildi. 1857 senesinde II. Bahadır Şah, büyük bir ayaklanma ile Delhi ve çevresini aldı. Adına para bastırmaya ve hutbe okutmaya muvaffak oldu. İngilizler buna şiddetle tepki gösterdiler. Hindistan’daki İslam düşmanları, Hindular ve hain vezir Ahsenullah Han’ın yardımı ile İngiliz askeri Delhi şehrine girdi. Evleri, dükkânları basıp, malları ve paraları yağma ettiler. Zulümlerle kadın ve çocukları kılıçtan geçirdiler. İçecek su bile bulunmaz oldu. Hümayun’un türbesine sığınan çok yaşlı Bahadır Şah’ı, çoluk çocukları ile elleri bağlı olarak Kale tarafına götürdüler. Sonra Sultanı, zevcesini ve diğer yakınlarını Rangon şehrine sürerek hapis ettiler. İngilizler Delhi’de üç bin Müslüman’ı kurşunlayarak, yirmi yedi bin kişiyi de keserek şehid ettiler. Eşi bulunmayan ve kıymet biçilemeyen ziynet eşyalarını gemilere doldurup, Londra’ya götürdüler. 1862 senesi Kasım ayında bu son Babürlü temsilcisi öldü. II. Bahadır Şah’ın vefatıyla Babür hanedanı Hindistan’ın tarih sahnesinden çekildi