ORTA ASYA TÜRK TARİHİ

Yıldırım Bayezid ile Timur arasında cereyan eden ve Ankara Savaşı ile sonuçlanan mücadelenin nedenlerini şu başlıklar altında sıralayabiliriz. 1. Erzincan Emîrliği Meselesi 2. Anadolu Beylerinin Şikâyeti 3. Sivas’ın Timur Tarafından Alınışı 4. Mülteciler Meselesi (Karakoyunlu Kara Yusuf ve Sultan Ahmet Celayiri’nin Bayazid’a sığınması)

Kendini bir Cihangir ve İslam memleketlerini müfsitlerden temizleyen bir şahsiyet olarak gören Timur ile kendini Anadolu’da İslam aleminin gaza bayrağının taşıyıcısı ve Selçuklu’nun mirasçısı olarak gören Yıldırım Bayezid 28 Temmuz 1402 (28 Zilhicce 804) tarihinde sabahın erken saatlerinde karşı karşıya geldiler. Sabah erken saatlerde  başlayan savaş akşama doğru sona erdi.

Timur devletinin merkezî toprakları Batı Türkistan olmasına rağmen nüfuz alanı Moskova’dan Delhi’ye Doğu Türkistan’dan İstanbul’a kadar uzanıyordu. Bütün bu geniş alana defalarca seferler düzenlemiş ve söz konusu coğrafyayı bir idare altında toplamayı başaran ilk ve tek Müslüman hükümdar olmuştur. Timur’un cesur bir asker, etrafındaki dengeleri gözetecek bir siyaset adamı, doğru insanlara doğru görevler verebilen, gerektiğinde katı kararlar alabilen dirayetli bir lider olduğunda bir şüphe yoktur. Ancak dönemin tarihleri biraz dikkatli okunduğunda bir devlet tesis etmek için bireysel zekadan daha fazlasına; tarihi ve kültürel bir mirasa sahip olmak gerektiği anlaşılır. Timur da sahip olduğu zengin kültürel mirası devletini tesis ederken kullanma becerisini göstermiş bir şahsiyettir. Onun sahip olduğu kültürel miras tek yönlü değildi.

Timur’un vefatından sonra Timurlu devletinin yeni başkenti Herat olmuştur.

Timur Devleti, Timur Han tarafından 1370 yılında kurulmuş, 1507’de yıkılmıştır.

Uluğ Bey, Kadızade-i Rumi ve Gıyasüddin Kaşi ve Ali Kuşcu gibi bilim adamları Timur İmparatorluğunda sanat ve kültür alanında yetişmiş kişilerdir.

Dönemin belki hükümdar kadar önemli siması Ali Şir Nevai, kültür hayatının baş hamisi olarak, hatta hükümdarı gölgede bırakacak kadar önde görünmektedir. Politik küçülmenin aksine edebiyat alanında zengin bir dönem yaşanmıştır. Ali Şir Nevai’bu hususta başlı başına ilginç bir simadır. Çağatay edebiyatında klasik devreyi oluşturan; Dîvân, mesnevi, tezkire, tarih gibi türlerde otuza yakın eser veren Nevayi, devrinin olduğu kadar Türk Edebiyatının da en mühim şahsiyetlerinden biridir. Hükümdar, bizzat kendisi de divân sahibi olan, Hüseyin Baykara’dır; ancak dönemin kültür hayatına damgasını vuran Ali Şir Nevaî’dir. Müzikten hatta, tarihten şiire kadar hüner sahibi hemen herkesi himaye etmiş ve desteklemiştir. Ali Şir Nevaî sadece hattat, nakkaş, musikişinas ve şairleri himaye etmekle kalmamış imar faaliyetlerine de ciddi katkıda bulunmuştur. Ali Şir Nevai ondört köprü, dokuz hamam, elli iki ribat, on dokuz su deposu, bir darü’l-huffaz, bir hastahane, beş imaret, yedi hankah, dört medrese, ve yirmi mescit yaptırmıştı.

Şah Cihan devrinde Babürlü mimarisi en parlak devrini yaşadı. Onun ilk eserlerinden en meşhuru eşi Banu Begim için 1630 senesinde inşa ettirdiği, yirmi iki senede tamamlanan ve bir benzeri bulunmayan Tac Mahal idi. Ölünce de Tac Mahal’e eşinin yanına gömüldü.

Vekâyi (Babür’ün Hâtıratı, Babürnâme) Babür’ün kendi yaşadıklarını anlattığı ve bizzat Çağatayca kaleme aldığı bu eseri sadece Çağatayca’nın değil, bütün Türk edebiyatının en güzel mensur örnekleri arasında sayılmaktadır. Bu kitabın en büyük özelliği, hadiselerin bir hükümdardan beklenmeyecek derecede samimiyetle kaleme alınmış olmasıdır. Ayrıca eser, çeşitli dillere tercüme edilerek defalarca basılmıştır.

İlim adamı Uluğ Bey ve şair olan Hüseyin Baykara’nın hükümdarlık yaptığı devlet Timur Devleti’dir.

Çağatay Hanlığı, Türk-Moğol topluluklarından oluşan kabile konfederasyonu idi ve önceleri han ailesi daha sonraları ise güçlenen, hanedana mensup olmayan boy beyleri, (ulus emîrleri) tarafından idare edildi. Bu emîrler Cengiz soyundan kukla bir han kullanarak idarelerini meşrulaştırıyorlardı.

Timur’un seferleri arasında onun Deşt-i Kıpçak’a yaptığı iki sefer önemlidir. Timur 1376’da kendisine sığınan Toktamış Oğlan’ı Altın Orda’da saltanat mücadelesine girmesi için desteklemiş ve defalarca yenilip tekrar geldiğinde desteklemeye devam etmişti. Tokta- mış bu destekler sayesinde önce Altın Orda’nın doğu kısmında, daha sonra batı kanadında Emîr Mamay’ı yenerek (1381) Altın Orda’nın tamamına hâkim oldu. Toktamış Han Altın Orda’da idaresini tesis edince güneye yöneldi. Timur’un idaresindeki Tebriz ve Harezm’e saldırdı. Timur ile Toktamış arasında hâkimiyet mücadelesine sahne olan bu bölgeler (Azerbaycan ve Harezm) Deşt-i Kıpçak’a hâkim olan güçler ile İran ve Maveraünnehr’e hâkim olan devletler arasında her zaman ihtilaflı bölgeler olmuşlardır. Zira bu iki böl-  ge kuzey ülkelerinin güney ülkeleri ile veya sıcak iklim kuşağı ile bağlantısının yapıldığı yerler idi. Asya’nın ürünleri Harezm üzerinden kuzeye pazarlanıyordu.

Timur 1376’da kendisine sığınan Toktamış Oğlan’ı Altın Orda’da saltanat mücadelesine girmesi için desteklemiş ve defalarca yenilip tekrar geldiğinde desteklemeye devam etmişti. Toktamış bu destekler sayesinde önce Altın Orda’nın doğu kısmında, daha sonra batı kanadında Emîr Mamay’ı yenerek (1381) Altın Orda’nın tamamına hâkim oldu. Toktamış Han Altın Orda’da idaresini tesis edince güneye yöneldi. Timur’un idaresindeki Tebriz ve Harezm’e saldırdı. Timur ile Toktamış arasında hâkimiyet mücadelesine sahne olan bu bölgeler (Azerbaycan ve Harezm) Deşt-i Kıpçak’a hâkim olan güçler ile İran ve Maveraünnehr’e hâkim olan devletler arasında her zaman ihtilaflı bölgeler olmuşlardır.

Aslında Orta Doğu’da Timur’a karşı koyacak büyük devletler yoktu. Bağdat’tan sonra Tekrit’i ele geçirdi. Buradan bölgedeki devletlere ve hâkimlere kendine bağlanmaları için mektuplar gönderdi. Erzincan Emîri Taharten, Karamanoğlu, Dulkadiroğlu, Kara Koyunlu, Ak Koyunlu beyleri, Sivas-Kayseri hâkimi Kadı Burhaneddin’e bu meyanda haber göndermişti. Memluk Sultanı Berkuk’a kalabalık bir elçi heyeti gönderdi. Bunların cevaplarını beklemeden ileri harekatına devam etti.

Yıldırım Bayezid ile Timur arasında cereyan eden ve Ankara Savaşı ile sonuçlanan mücadelenin nedenlerini şu başlıklar altında sıralayabiliriz.

Büyük Selçuklulardan itibaren Orta ve Doğu Anadolu’nun İran’da kurulan devletlere bağlı sayılması ve Bizanslılara karşı yaptıkları faaliyetlerle Gaziler Sultanı sayılan Osmanlı Padişahları için bu gaza topraklarının meşru hâkimiyet alanı sayılması düşüncesidir. Yıldırım Bayezid ise Rumeli ve Anadolu’dan oluşan yeni bir siyasi yapı kurmak için faaliyete geçmişti. O Anadolu’nun siyasi birliğini sağlamak amacıyla yaptığı faaliyetlerini meşrulaştırmak için Mısır’daki Abbasi halifesinden Selçuklu Sultanlarına verilen Sultanü’r-Rum unvanını istemişti. Yıldırım Bayezid’in 1395 de Suriye’den Mısır’a dönmüş olan Berkuk’a elçi gönderip Rum ülkesinde sultan olmak için halifeden teşrif istemiş olduğunu ve Berkuk’un da bunu gönderttiğine dair bir bilgi mevcuttur.

Timur’un Ön Asya seferinin özellikle Ankara Savaşın’nın sonuçları Osmanlı ve bölge tarihi bakımından önemlidir. Osmanlılar, Anadolu’nun siyasi birliğini sağlamayı başarmışlardı. Timur’un seferi sonunda bu siyasi birlik bozuldu ve başta Karamanoğlu Beyli- ği olmak üzere Anadolu beylikleri topraklarını genişleterek yeniden canlandılar. Bizans, Osmanlılar karşısında zor durumda idi. Kostantinopolis Osmanlı kuşatması altında iken bundan kurtulduğu gibi, Bizanslılar Osmanlılara kaptırdıkları bazı yerleri geri aldılar ve hatta Osmanlı ailesinden rehin alır duruma geldiler. Bizans İmparatorluğu’nun ömrü elli yıl uzadı. Osmanlı Devleti, Fetret dönemine girdi ve bunun izlerini uzunca bir süre hissetti.

Uluğ Bey, medrese ve hankah, bir hamam Mescid-i Mukattâ dedikleri, bir mescid, Kûhek tepesinin eteğinde üç katlı rasathane, Kûhek tepesinin garp tarafındaki eteğinde Bağ-ı Meydan adlı bir bahçe ve bu bahçenin ortasında, Çihilsütûn dedikleri iki katlı sü- tunları taştan büyük bir bina yaptırmıştı. Rasathane ve medreselerde 70 kadar matematikci vardı. Uluğ Bey, Kadızade-i Rumi ve Gıyasüddin Kaşi ve Ali Kuşcu gibi bilim adamları ile rasathanede gözlem yapmış ve bir yıldız kataloğu (Zic-i Uluğ Bey) hazırlatmıştı.

Uluğ Bey, medrese ve hankah, bir hamam Mescid-i Mukattâ dedikleri, bir mescid, Kûhek tepesinin eteğinde üç katlı rasathane, Kûhek tepesinin garp tarafındaki eteğinde Bağ-ı Meydan adlı bir bahçe ve bu bahçenin ortasında, Çihilsütûn dedikleri iki katlı sü- tunları taştan büyük bir bina yaptırmıştı. Rasathane ve medreselerde 70 kadar matematik- ci vardı. Uluğ Bey, Kadızade-i Rumi ve Gıyasüddin Kaşi ve Ali Kuşcu gibi bilim adamları ile rasathanede gözlem yapmış ve bir yıldız kataloğu (Zic-i Uluğ Bey) hazırlatmıştı. Onlar burada bir ekol oluşturdular ve İslam dünyasında Nasırüddin Tusî’den sonraki dönemin doruk noktasını teşkil ettiler. Hazırlanan Zic, 17. asra kadar Avrupa 19. asra kadar İslam dünyasında ve Hindistan’da kullanılmaya devam etti. Burada yetişen bu alimlerden özellikle Kadızade ve Ali Kuşcu, hazırlanmasına katkıda bulundukları Zîc dışında, yazdıkları eserleri ve yetiştirdikleri talebeleri vasıtasıyla Osmanlı bilim dünyasını da etkilemiş simalardır. Bu alimlerin eserleri İstanbul, Bursa Malatya, Diyarbekir, Sivas, Erzurum, Kahire, Bağdat medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur.

Babür’ün Eserleri

Vekâyi (Babür’ün Hâtıratı, Babürnâme): Babür’ün kendi yaşadıklarını anlattığı ve bizzat Çağatayca kaleme aldığı bu eseri sadece Çağatayca’nın değil, bütün Türk edebiyatının en güzel mensur örnekleri arasında sayılmaktadır. Bu kitabın en büyük özelliği, hadiselerin bir hükümdardan beklenmeyecek derecede samimiyetle kaleme alınmış olmasıdır. Ayrıca eser, çeşitli dillere tercüme edilerek defalarca basılmıştır.

Aruz Risâlesi: Bu eser, Babür’ün edebiyat nazariyatçılığı yönünü ortaya koymuştur. Aruz konusunda yazılan Türkçe ve Farsça benzerlerinden biraz farklı olan bu eserinde Babür, bilinen vezin, sanat ile nazım şekillerini, kendisinden ve başka şairlerden örnekler vererek açıklamıştır.

Mübeyyen: Babür’ün Hanefî fıkhıyla ilgili bazı konuları (sefer, misafirlik, zekât, öşür, haraç…) mesnevî tarzında ve failün vezniyle yazdığı bir risâledir.

Risâle-i Vâlidiyye Tercümesi: Bir Nakşibendî şeyhi olan Hoca Ubeydullah’ın, tasav- vuf ahlâkı konusunda Farsça olarak yazmış olduğu “Validiyye” risâlesinin manzum ter- cümesidir.

Dîvân: Bu eser, Babür’ün hayat felsefesini, karakterini ve sanat gücünü göstermesi açısından son derece önemlidir. Divan’da Babür’ün; aşk, tabiat, güzellik gibi kavramları işlediği şiirleri ile içtimai, ahlakî ve tasavvufî şiirleri de bulunmaktadır.