ORTA ASYA TÜRK TARİHİ

Çağatay hanlığı etnik, sosyal ve kültürel saiklerin tesiriyle XIV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hızlı bir “Türkleşme” sürecine girdi. Doğru cevap B seçeneğidir.

Moğol adı kaynaklarda ilk defa VII. yüzyılda Çin’in T’ang sülalesi resmî tarihleri Chiu T’ang-shu ve Hsin T’ang-shu’da “Mêng-wu” ve “Mêngwa” şeklinde, Proto Moğol Shih-wei kabile grupları arasında önemsiz küçük bir kabile adı olarak zikredilmiştir.

Cengiz İmparatorluğu’nu kuran Moğollar, gerek Çin gerekse İslâm ve Avrupa kaynaklarında “Tatar” adıyla zikredilmişlerdir. Onlar hakkında en tafsilâtlı bilgileri veren Çin kaynakları bu dönemde Tatarlar’ı üçe ayırmaktadır. Çin seddinin hemen kuzeyinde yarı yerleşik bir hayat yaşayan “Ak Tatarlar” Çin kültürünün bariz tesiri altında idiler. Cengiz Han’ın da mensup olduğu “Kara Tatarlar” Gobi Çölü’nün kuzeyinde göçebe bir hayat sürmekteydiler. Moğolistan ile Baykal Gölü’nün daha kuzeyinde yaşayan “Barbar Tatarlar” ise avcılık yaparak yaşamlarını devam ettirmekteydiler.

Peş peşe kazandığı bu zaferlerden sonra Moğolistan’ın tamamına hâkim olan Temüçin, 1206 yılında Onon nehri kenarında toplanan kurultayda dokuz parçalı ak tuğ dikilerek “Cengiz” (Moğolca: Çinggiz) unvanı ile han ilan edildi ve bozkırların en güçlü hükümdarı durumuna geldi.

Cengiz Han askerî seferlerden arta kalan zamanında yaptığı idarî, içtimaî ve askerî düzenlemelerle Moğollar’ı tarihlerinde ilk kez düzenli bir teşkilata kavuşturdu. Moğollar’ı cihan hâkimiyeti telâkkisi altında yeni bir nizama soktuğu gibi, idarî yapıyı da yeniden düzenledi. Kendisine sadık, disiplinli bir ordu meydana getirdi. Umumiyetle eski töre ve geleneklerden istifade ederek idarî, hukukî ve askerî yapıyı tanzim eden yasalar (yasa, yasak) koydu. Otuz üç defter halinde tanzim edilen bu yasalar devlet hazinesinde saklanmaktaydı. Yazı kültürü de Moğollar arasında ilk kez bu dönemde yaygınlık kazandı. Neticede aldığı sert tedbirler ve koyduğu yasalarla, yüzyıllardır birbiriyle mücadele eden küçük kabile topluluklarından teşkilatlı bir devlet yaratmayı başardı.

Moğollar, Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna mensupturlar. Dilleri eski Mançuca-Tunguzca, Türkçe ve Korece ile gramer ve kelime ilişkisine sahiptir.

Kara-hıtay topraklarının ele geçirilmesi, Cengiz Han’ı batıda Hârezmşâhlar Devleti ile komşu yapmıştı. 1218 yılında yaklaşık 450 Müslüman tacirden oluşan bir Moğol ticaret kafilesinin Hârezmşâh topraklarında bulunan Otrar’da saldırıya uğraması üzerine Cengiz Han 1219 yılında güçlü bir orduyla Hârezmşâhlar Devleti’ne karşı harekete geçti.

Moğol istilası dünya tarihinin gördüğü en büyük yağma, katil ve tahrip hareketlerinden birisidir. İstila neticesinde Çin, Orta Asya, Yakındoğu ve Doğu Avrupa’nın etnik, demografik ve kültürel yapısı yeniden şekillenmiştir. Moğol istilası esnasında bilhassa Mâverâünnehir, İran, Irak ve Anadolu şehirleri büyük zarar görmüştür. İslâm medeniyetinin gelişmesinde önemli rol oynayan Merv, Nîşâbûr, Gürgenç ve Rey gibi pek çok büyük şehir adeta haritadan silinmiştir.

Moğol adı kaynaklarda ilk defa VII. yüzyılda Çin’in T’ang sülalesi resmî tarihleri Chiu T’ang-shu ve Hsin T’ang-shu’da “Mêng-wu” ve “Mêngwa” şeklinde, Proto-Moğol Shih-wei kabile grupları arasında önemsiz küçük bir kabile adı olarak zikredilmiştir. Bununla birlikte bu ismin devlet ve hanedan adı olarak kullanılması ancak Cengiz Han zamanında, millet adı olarak kullanılması ise çok daha sonra olmuştur.

1225 yılında Moğolistan’a dönen Cengiz Han avlanırken attan düşerek ağır şekilde yaralandı. Henüz tam olarak iyileşemeden, itaatten ayrılan Tangutlar’ı cezalandırmak için 1225- 1226 yılı kışında Gobi Çölü’nü geçerek yeni bir sefere çıktı. Tangutlar’ın idarî merkezi kuşatıldı. Seferde rahatsızlığı yeniden nükseden Cengiz Han, Tangut merkezi teslim olmadan birkaç gün önce, Tsin-chou şehri yakınlarında 18 Ağustos 1227 tarihinde öldü. Cesedi Moğolistan’a taşınarak Onon ve Kerülen nehirlerinin doğduğu Burhan-Haldun dağlarında bir yere defnedildi. Defin yeri eski Türk ve Moğol hükümdarlarının defninde umumiyetle âdet olduğu üzere gizli tutuldu. Kesin olarak nereye defnedildiği bugün hâlâ bilinmemektedir.

Cengiz İmparatorluğu’nu kuran Moğollar, gerek Çin gerekse İslâm ve Avrupa kaynaklarında “Tatar” adıyla zikredilmişlerdir. Onlar hakkında en tafsilâtlı bilgileri veren Çin kaynakları bu dönemde Tatarlar’ı üçe ayırmaktadır. Çin seddinin hemen kuzeyinde yarı yerleşik bir hayat yaşayan “Ak Tatarlar” Çin kültürünün bariz tesiri altında idiler. Cengiz Han’ın da mensup olduğu “Kara Tatarlar” Gobi Çölü’nün kuzeyinde göçebe bir hayat sürmekteydiler. Moğolistan ile Baykal Gölü’nün daha kuzeyinde yaşayan “Barbar Tatarlar” ise avcılık yaparak yaşamlarını devam ettirmekteydiler. Cengiz Han’ın dünyaya geldiği ve çocukluğunun geçtiği Onon ve Kerülen nehirleri arasındaki saha, “Kara Tatarlar” ile “Barbar Tatarlar” arasındaki sınırı teşkil etmekteydi. Dünya tarihinin en büyük imparatorluğunun kurucusu olan Cengiz Han, XII. yüzyıl ortalarında Kara Tatarlar’a mensup küçük bir kabile reisinin oğlu olarak dünyaya gelmiştir.

Cengiz Han daha sağlığında, mülâyim karakteri ve şefkâtli tutumu ile ön plana çıkan Ögedey’i veliaht tayin etmişti. Cengiz Han’ın vefatının ardından, verasetin kurultay tarafından onaylanmasına kadar, devleti Cengiz Han’ın en küçük oğlu Tuluy idare etti. Ögedey ancak 1229 yılı ilkbaharında Kerülen nehrindeki Kodege adasında tertip edilen büyük kurultayın ardından, vasiyet gereğince, kardeşi Çağatay ve amcası Otçigin Noyan tarafından ellerinden tutulmak suretiyle kağan olarak tahta oturtuldu.

Cengiz Han askerî seferlerden arta kalan zamanında yaptığı idarî, içtimaî ve askerî düzenlemelerle Moğollar’ı tarihlerinde ilk kez düzenli bir teşkilata kavuşturdu. Moğollar’ı cihan hâkimiyeti telâkkisi altında yeni bir nizama soktuğu gibi, idarî yapıyı da yeniden düzenledi. Kendisine sadık, disiplinli bir ordu meydana getirdi. Umumiyetle eski töre ve geleneklerden istifade ederek idarî, hukukî ve askerî yapıyı tanzim eden yasalar (yasa, yasak) koydu. Otuz üç defter halinde tanzim edilen bu yasalar devlet hazinesinde saklanmaktaydı. Yazı kültürü de Moğollar arasında ilk kez bu dönemde yaygınlık kazandı. Neticede aldığı sert tedbirler ve koyduğu yasalarla, yüzyıllardır birbiriyle mücadele eden küçük kabile topluluklarından teşkilatlı bir devlet yaratmayı başardı.

XIII. yüzyılın son çeyreğine gelindiğinde İlhanlılar, özellikle dışta askerî fütûhatın durması ve üst üste yaşanan askerî başarısızlıklar, içte ise sosyal değişim ve kültürel farklılaşmanın tetiklediği ciddi bir buhran ile karşı karşıya kaldılar. Abâkâ’nın kardeşi ve halefi Ahmed Teküder (1282-1284) İslâmiyet’i kabul etti. Ancak şahsına ve icraatına tepki olarak doğan ve yeğeni Argûn’un liderliğinde birleşen önemli bir muhalefet hareketi ile karşı karşıya kaldı. Tahtının yanı sıra hayatını da kaybetti.

Kara-hıtay topraklarının ele geçirilmesi, Cengiz Han’ı batıda Hârezmşâhlar Devleti ile komşu yapmıştı.

Cengiz Han batı seferi esnasında Hârezm’in zaptından sonra en büyük oğlu Cuci’ye “İrtiş’in batısında Moğol atlarının çiğnediği bütün toprakları” vererek onu bu bölgeleri idare etmekle görevlendirmişti. Babasından altı ay kadar önce ölen Cuci’nin mirası oğlu Batu’ya intikal etti. Cuci’nin soyundan gelen hanların idare ettiği Altın Ordu Devleti iki buçuk asrı aşkın bir süre Karadeniz’in kuzeyine ve Deşt-i Kıpçak’a hâkim oldu.

Cengiz Han daha sağlığında, mülâyim karakteri ve şefkâtli tutumu ile ön plana çıkan Ögedey’i veliaht tayin etmişti. Cengiz Han’ın vefatının ardından, verasetin kurultay tarafından onaylanmasına kadar, devleti Cengiz Han’ın en küçük oğlu Tuluy idare etti. Ögedey ancak 1229 yılı ilkbaharında Kerülen nehrindeki Kodege adasında tertip edilen büyük kurultayın ardından, vasiyet gereğince, kardeşi Çağatay ve amcası Otçigin Noyan tarafından ellerinden tutulmak suretiyle kağan olarak tahta oturtuldu.

Ögedey döneminde dördüncü ve son cephe, Tair Bahadır’ın görev aldığı Gûr, Gazne ve Afganistan idi. 1241 yılında Afganistan’a gönderilen Tair Bahadır komutasındaki bir Moğol ordusu, Herât ve Sîstân’ın ardından Lahor şehrini ele geçirerek halkını katletti. Böylece Moğol orduları Hindistan kapılarına dayanmış oldu. Bu başarılı askerî harekâtlar, Moğol İmparatorluğu’nun tıpkı Cengiz Han devrinde olduğu gibi, Ögedey devrinde de hızlı bir şekilde genişlemesine sebep oldu.

XIII. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Moğol İmparatorluğu artık tek bir merkezden yönetilemeyecek kadar büyümüştü. Möngke aşırı genişleyen imparatorluğu daha kolay yönetebilmek için kardeşlerinden Kubilay’ı Çin’e, Hülâgü’yü ise İran’a gönderdi. Başlangıçta coğrafî ve idarî zorunlulukların yarattığı bu durum, hanedan içerisindeki anlaşmazlıkların artmasına paralel olarak Moğol hâkimiyetinin zamanla birbirinden bağımsız parçalara ayrılmasına zemin hazırladı. İran’a giren Hülâgü 654/1256 yılında Alamût, 656/1258 yılında da Bağdad’ı ele geçirdikten sonra Azerbaycan merkez olmak üzere İran, Anadolu ve Irak’ta yaklaşık bir asır hüküm sürecek olan İlhanlı Devleti’ni kurdu.

Tarihte Çin’in tamamına hükmeden ilk yabancı hükümdar olan Kubilay Kağan, Moğol İmparatorluğu’nu daha da genişletebilmek için pek çok askerî sefer düzenledi.