ORTA ASYA TÜRK TARİHİ

Moğolları tarihinde ilk kez düzenli teşkilata kavuşturan, tüm Moğolları tek atı altında birleştiren, töre ve geleneklerden yararlanarak idari, hukuki, askeri yapıyı düzenleyene yasalar yapan, yazı kültürünün yaygınlaştığı dönem Temüçin/Cengiz Han dönemidir.

Asya'ya olan Moğol istilası sonrası pek çok kişi göç etmiş, yeni yerler fethedilmiş ve bir çok devletin sınırları değişmiştir.

İstila büyük göçlere, insan katliamına yol açmış. Dolayısıyla Yakındoğu coğrafyasında etnik ve demografik açıdan değişimler yaşanmıştır.

Moğol istilası, tıpkı Orta Asya ve İran coğrafyası gibi Anadolu’nun etnik yapısının yeniden şekillenmesinde de önemli rol oynamıştır. Türkmen boylarının Anadolu’ya göçü Moğol istilasından sonra oldukça hızlanmıştır. Moğollar karşısında tutunamayan pek çok Türk boyu, İran yaylası üzerinden Anadolu’ya göç etmiştir. Anadolu’ya giren bu kalabalık kitleler uçlara doğru çekilerek Anadolu’nun Türkleşmesinde ve Türkmen beyliklerinin kurulmasında önemli rol oynamışlardır. Kalabalık Türkmen kitlelerinin yanı sıra, memleketlerinin Moğollar tarafından yakılıp yıkıldığını gören pek çok İranlı da Anadolu’ya sığınarak Selçuklu Devleti’nin hizmetine girmiştir. Bu gelişmeler bir yandan Anadolu’da şehir hayatını İran kültür muhitinin tesirine sokarken, diğer yandan uçlarda Türkmenler’in etkinliklerini artırmalarına sebep olmuştur. Türkmen boylarının yavaş yavaş uç bölgelerinde toplanması, sonraki dönemlerde aralarında Osmanlı Beyliği’nin de bulunduğu uç beyliklerinin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır.

Ögedey üçüncü cepheyi Deşt-i Kıpçak ve Doğu Avrupa’da açtı. 1236 yılında Deşt-i Kıpçak’a gönderilen ve kendi oğulları Güyük ve Kada’an başta olmak üzere pek çok Moğol şehzâdesinin de katıldığı Cuci’nin oğlu Batu komutasındaki güçlü Moğol ordusu ciddi bir direnişle karşılaşmaksızın Doğu Avrupa’ya girdi. Volga nehrini geçen Moğol ordusu Volga Bulgarları, Kıpçaklar ve Alanlar’ın direnişini kırarak Doğu Avrupa’da ilerlemeye başladı. Moğollar’a tabiiyeti reddeden Kiev Rus knezi II. Yuri hezimete uğratılarak Ryazan tahrip edildi. Kolomna ve Moskova şehirleri de ateşe verildi. 1240 yılında Kiev’in de ele geçirilmesiyle Ruslar tamamen hâkimiyete alınmış oldu. İlerleyişine devam eden Moğol ordusunun ilk kolu Polonya topraklarına sızarken, ikinci kol Karpatlar’a girdi. Üçüncü bir kol ise Tuna nehri havzası boyunca ilerlemekteydi. Polonya ordusu Legnica, Macar ordusu ise Mohi savaşlarında hezimete uğratıldı. Moğollar karşısında tutunamayan Macar kralı IV. Bela firar etmek zorunda kaldı. Kısa sürede Orta Avrupa’nın önemli bir kısmı Moğol ordusu tarafından istila edildi. Avusturya, Macaristan, Dalmaçya ve Polonya toprakları Moğol hâkimiyetine girdi. Moğol orduları bu başarılardan sonra Almanya kapılarına dayandı. Artık Moğollar’ın önünde Batı Avrupa yolu tamamen açılmış oluyordu.

XIII. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Moğol İmparatorluğu artık tek bir merkezden yönetilemeyecek kadar büyümüştü. Möngke aşırı genişleyen imparatorluğu daha kolay yönetebilmek için kardeşlerinden Kubilay’ı Çin’e, Hülâgü’yü ise İran’a gönderdi. Başlangıçta coğrafî ve idarî zorunlulukların yarattığı bu durum, hanedan içerisindeki anlaşmazlıkların artmasına paralel olarak Moğol hâkimiyetinin zamanla birbirinden bağımsız parçalara ayrılmasına zemin hazırladı.

Moğollar, batıda olduğu gibi Uzakdoğuda da çok geçmeden yerleşik kültürün tesirine girmişlerdir. XIV. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Moğol idaresi Çin’de artık parçalanmanın eşiğine gelmiştir

Kültürel farklılaşma daha çok sosyal hayatı etkiler niteliktedir.

Göçler diğer ülkelerin demografik yapısında etkili olmuştur. Ayrıca Asya ve Avrupa'da etkili olan istilalar geniş çapta göçlere neden olmuştur. Dolayısıyla etkisi diğerlerine göre daha büyük çaptadır.

Çağatay hanlığı etnik, sosyal ve kültürel saiklerin tesiriyle XIV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hızlı bir “Türkleşme” sürecine girdi

Cengiz Han milâdî 1155 yılında Onon nehrinin sağ  kıyısında yer alan Dülün-Boldok’ta dünyaya geldi.

Cengiz Han milâdî 1155 yılında Onon nehrinin sağ kıyısında yer alan Dülün-Boldok’ta dünyaya geldi. Asıl adı Temüçin’dir. Babası Kıyat boyundan Yesügey Bahadır, annesi ise Merkit boyundan Hö’elün’dür.

Cengiz Han daha sağlığında, mülâyim karakteri ve şefkatli tutumu ile ön plana çıkan Ögedey’i veliaht tayin etmişti. Cengiz Han’ın vefatının ardından, verasetin kurultay tarafından onaylanmasına kadar, devleti Cengiz Han’ın en küçük oğlu Tuluy idare etti. Ögedey ancak 1229 yılı ilkbaharında Kerülen nehrindeki Kodege adasında tertip edilen büyük kurultayın ardından, vasiyet gereğince, kardeşi Çağatay ve amcası Otçigin Noyan tarafından ellerinden tutulmak suretiyle kağan olarak tahta oturtuldu.

Ögedey zamanında doğuda başka bir ordu Kore’ye gönderildi. Kore bu ordu tarafından
1236 yılında baştanbaşa istila edildi.

Ögedey Han (1227-1241), Güyük Han (1246-1248), Möngke Han (1251-1259), Kubilay Kağan (1260-1294).

Kubilay Kağan, Moğol İmparatorluğu’nun son büyük hükümdarı olmuştur. Onun vefatından sonra İlhanlı ve Altın Ordu hükümdarları büyük hana olan tâbiiyet bağlarını yavaş yavaş koparmışlardır.

Möngke Han, aşırı genişleyen imparatorluğu daha kolay idare edebilmek için kardeşlerinden Kubilay’ı Çin’e, Hülâgü’yü ise İran’a göndermişti. Hülâgü’nün beraberindeki ciddi miktarda Moğol ile birlikte 1256 yılında Ceyhûn nehrini geçerek Horâsân’a girmesiyle Yakındoğu’da Moğol hâkimiyetinin ikinci devresi başlamış oldu. Hülâgü evvela 1256 yılında Alamût’u ele geçirerek buradaki İsmâîlî hâkimiyetine, ardından da 1258 yılında Bağdad’a girerek Abbâsî hilâfetine son verdi. Esir edilen son Abbâsî halifesi el-Musta’sım- billâh (1242-1258) bir kilime sarıldıktan sonra atların ayakları altında ezilmek suretiyle feci şekilde öldürüldü.

Möngke Han, aşırı genişleyen imparatorluğu daha kolay idare edebilmek için kardeşlerinden Kubilay’ı Çin’e, Hülâgü’yü ise İran’a göndermişti. Hülâgü’nün beraberindeki  ciddi  miktarda Moğol ile birlikte 1256 yılında Ceyhûn nehrini geçerek Horâsân’a girmesiyle Yakındoğu’da Moğol hâkimiyetinin ikinci devresi başlamış oldu. Hülâgü evvela 1256 yılında Alamût’u ele geçirerek buradaki İsmâîlî hâkimiyetine, ardından da 1258 yılında Bağdad’a girerek Abbâsî hilâfetine son verdi.

Batı Türkistan’a hâkim olan Çağatay, hâkimiyetindeki bölgelerde dengeli bir idare takip etti. Kardeşi Ögedey’in ölümünden birkaç ay sonra, 1242 yılında vefat etti.

Babasından altı ay kadar önce ölen Cuci’nin mirası  oğlu Batu’ya intikal etti. Cuci’nin soyundan gelen hanların idare ettiği Altın Ordu Devleti iki buçuk asrı aşkın bir süre Karadeniz’in kuzeyine ve Deşt-i Kıpçak’a hâkim oldu.