ORTA ASYA TÜRK TARİHİ

452 yılında Attila’nın ölümünden sonra Hun Devleti çözülmeye başladı. Hun tahtına büyük oğlu İlek çıktı ise de hakimiyeti çok kısa sürdü. İktidarı sırasında zayıflamaya başlayan merkezi gücü ayakta tutmaya ve ayrılmaya çalışan kavimlerin hareketini durdurmaya çalıştı. İsyan eden Gepid Kralı Ardarik’e karşı mücadele etti. Hun Devleti’nin parçalanma aşamasında hayati önemi bulunan ve bugünkü Macaristan’da olduğu tahmin edilen Nedao (Neato) Nehri civarındaki savaşta ordusu Gepidler karşısında mağlup oldu, kendisi de savaş meydanında aldığı yaralar neticesinde öldü (454). Çok sayıda zayiat veren Hunlar geri çekildi. Bunun üzerine Attila’nın kendisine çok benzeyen ortanca oğlu Dengizik ile Attila’nın en sevdiği küçük oğlu İrnek kendilerine sadık kalan ve topraklarını kaybeden Hunlarla birlikte Karadeniz’in kuzey bölgelerine doğru çekildiler.

460 senesinin ilk yarısından itibaren Dengizik ve İrnek durumlarını düzeltmeye gayret ettiler.  Pontus steplerinde, Tuna’nın aşağısındaki kuzey bölgelerinde tutunmaya çalıştılar. Dengizik 466/467 kışında donmuş olan Tuna üzerinden geçerek askerleri ile birlikte Batı Transilvanya’ya girdi. Doğu Roma kuvvetleriyle mücadele etti. 469’da yeni Trakya kumandanı Anagastes, Dengizik’in Hunlarını mağlup etti ve ele geçirilen Dengizik’in kesilen kafası İstanbul’da At Meydanı’nda teşhir edildi. Dengizik’e bağlı Hunların çoğu dağıldı ve Romalılara tâbi oldu. Böylece Hun Devleti tarihe karışarak Hun siyasi varlığı sona erdi. Dobruca taraflarına çekilen İrnek’e bağlı Hunlar ise, gelecekte Ogurlarla beraber Bulgarların oluşmasında temel unsur oldular ve Bulgarlar tarafından ata kabul edildiler.

558-805 yılları arasında yaklaşık olarak 250 yıl kadar Orta Avrupa’ya ve Balkanlara hakim olan Avarlar, Bizans ile Slavlar başta olmak üzere birçok topluluğun tarihlerinde önemli rol oynadılar.

Savaşçılığı, idareciliği ve güzelliği ile meşhur Türk kraliçesi Boarık “100 bin” kişilik Sabar ordusuna kumanda etmiştir. Bizans İmparatoru Justinianus (527-565) gönderdiği hediyelerle Balak’tan (ölm. 520’ler) sonra onun yerine geçen dul hatunu Boarık (Bug-arık) ile anlaşarak Sabarları kendi safına çekmiştir (528).

Ana karakter itibariyle Göktürk devlet teşkilatını esas alan bir idari yapıya sahip olan Hazar Devleti’nde başta bulunan kişiye Hakan adı verilirdi. Hazarlar, zaman içerisinde değişik faktörlerin tesiriyle birçok açıdan değişim göstermiştir. Bunun bir yansıması olarak başlangıçta tek bir Hakan tarafından yönetilen devlette VIII. yüzyılın ikinci yarısından sonra “çifte yönetim” şekli görülmeye başlanmıştır. Devletin kuruluşundan itibaren tam yetki ile yönetimi elinde bulunduran Hakan, bir nevi hakimiyetin ve temsiliyetin sembolü haline gelmiştir.

Çok hukuklu bir yapıya sahip olan Hazar Devleti’nde hukuki işleri yürüten yedi hakim
bulunmakta idi. Bu hakimlerden ikişer tanesi Yahudi, Hristiyan ve Müslüman toplumlara
tahsis edilmiş, eski Türk dininde olanlara da bir hakim ayrılmıştı. Ülkede Müslümanların
başında görevlendirilen ve “Hazz” adı verilen bir kimse vardı.

Hazarlarda genel olarak eski Türk inanç ve kültürü hakim olsa da, Hazar ülkesinde birçok din bir arada yaşamış, engin din hürriyetinin sonucu olarak değişik dinler Hazar topraklarında misyonerlik faaliyetlerine girişmişler ve inançlarını yaymışlardır. Ülkede camiler, kiliseler ve sinagoglar yan yana yer almıştır. Hazarların esas ve uzun süre bağlı kaldıkları dinleri Gök Tanrı Dini idi. Hazarlar arasında ilk devirlerden itibaren görülen ve küçümsenmeyecek sayıda yayılmaya başlayan bir diğer din de Hristiyanlıktı. Kafkasya, Azerbaycan, Güney Rusya ve Kırım’da Hristiyanlık VI. yüzyıldan itibaren yayılmaya ve yerleşmeye başlamıştır. Hazarlar arasında Müslümanlık da yayılmaya başlamış ve İslam mücahitleri; Ermenistan, Güney Kafkasya ve Hazar ülkesinde fetihler yaparken dinlerini de yaymaya çalışmışlardır. Hazarların X. yüzyılda Ruslar karşısında güç duruma düşmeleri
ve 965’te Hakan’ın Harizmlilere sığınması, çok kalabalık Hazar kütlelerinin İslamiyet’e girmesine sebep olmuştur. Bunlar yanında Hazarların Hz. Musa şeriatını benimseyerek Musevi dinine girişleri Ortaçağ’dan beri şaşırtan ve tartışılan bir hadise olmuştur.

Asya Hunlarından beri devam eden Dulo isimli hükümdar ailesi soyundan gelen Kubrat (Kurt); VII. Yüzyılın ilk yarısında Karadeniz ve Kuzey Kafkasya arasında dağınık halde yaşayan ve bir kısmı sınırları Karadeniz’e dayanan Göktürklere; bir kısmı ise Pannonia merkezli devlet kuran, hakimiyetlerini Kafkaslara kadar genişleten Avarlara tabii yaşayan Bulgarları istiklal mücadelesi için bir araya getirdi. Mücadeleler sonucunda Kubrat, Azak Nehri’nin kuzeyindeki saha merkezli olmak üzere Dnyeper bölgesinde Büyük (Magna) Bulgar Devleti’ni kurdu(635) ve yeni devletin ilk Hanı oldu. Kısa sürede sınırlarını doğuda Don boylarına, batıda ise Bug Nehri’ne kadar genişletti. Kubrat Han devleti kurduktan sonra İstanbul’a elçi göndererek Bizans İmparatoru Herakleios (610–641)’la antlaşma imzaladı. İmparator Herakleios, Avar-Sasani ittifakına karşı yeni bir müttefik bulması açısından Büyük Bulgar Devleti’nin varlığını kabul etti ve Kubrat Han’a hediyeler göndererek ona Patrik unvanı verdi. Büyük Bulgar Devleti, kurucusunun 665 yılında ölümünden sonra fazla yaşayamadı.

Boylar halinde yaşayan Peçenekler, bir devlet vücuda getirememişlerse de, savaş zamanlarında aralarında siyasi birliğini sağlayarak bir liderin önderliğinde teşkilatlanmışlardır.

Hunlar ve Doğu Romalılar arasında yapılan barış görüşmeleri sonucu, 447’de tarihte Anatolius Barışı diye bilinen ve ağır şartlar taşıyan antlaşma imzalandı. Buna göre Doğu Roma, 6 bin libre harp tazminatı ve yıllık 2100 libre vergi ödemeyi kabul etti. Doğru cevap D şıkkıdır.

434 yılında Rua'nın ölümü üzerine Attila yönetimi üstlenmiş ve kendi ölümünün ardından Hun Devleti çözülmeye başlamıştır. Doğru cevap B şıkkıdır.

Avar Hakanlığı’nın, Avrupa’da 200 yıl kadar süren hâkimiyeti devrinde en mühim askeri teşebbüsleri İstanbul kuşatmalarıdır. Doğru cevap D şıkkıdır.

Sabarlar (Sabirler), 5-6. yüzyıllarda Batı Sibirya ile Kafkasların kuzey bölgesinde mühim tarihî rol oynadığı bilinen Türk topluluğudur. Türkçe olan Sabar kelimesi “sab+ar”dan meydana gelmiş olup “sapan, yol değiştiren, başıboş kalan, serbest” manasındadır. Doğru cevap E şıkkıdır.

Hazar Devleti, ana karakter itibariyle Göktürk devlet teşkilatını esas alan bir idari yapıya sahiptir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Krum Han çağı bir harp daha doğrusu devletin inkişaf devri olmuştur. Krum, meclisin onayını da alarak töreye yeni hükümler ilave etmiştir ki, bunlara Krum yasaları denmiştir. Doğru cevap A şıkkıdır.

İtil Bulgarları 1399’da Ruslarla yaptıkları savaşı kaybedince tamamen dağılmıştır. Doğru cevap D şıkkıdır.

Peçeneklerin siyasi tarihleri Lebunium savaşı sonucu nihayete ermiştir. Doğru cevap B şıkkıdır.

Ogurlardan asırlarca sonra batıya gelen Oğuzların bir diğer kolu Uzlar, Rus yıllıklarında Tork, Torki, nadiren Torkmen (Türkmen); Bizans kaynaklarında ise Uz diye zikredilmişlerdir. Doğru cevap D şıkkıdır.

XIII. asrın başlarından itibaren iktisadi sıkıntılar başta çeşitli sebeplerle Kuman-Kıpçaklar çocuklarını başka ülkelere göndermişlerdir. Mısır’da kurulan Eyyubî Devleti’nin asker ihtiyacı Deşt-i Kıpçak ve Kafkaslardan getirtilen bu insan gücünden karşılanmaya başlanmıştır. Doğru cevap C şıkkıdır.

Orta Asya’da hâkimiyetlerini tamamen kaybeden ve etrafa dağılan Hun kitlelerinin bir kısmı Kazakistan bozkırlarında uzun süre kalıp nüfus ve askerî bakımdan güçlendikten sonra batıya doğru yöneldiler. 360’lı yıllarda Başbuğ Balamir idaresinde İtil Nehri’ni geçip İtil, Don ve Kafkasya arasındaki sahada yaşayan Alanları mağlup edip hâkimiyet altına aldılar ve 370’li yıllarda ilk defa Avrupa önlerinde görüldüler.