ORTA ASYA TÜRK TARİHİ

Eski Türk devletlerinde kagandan sonra gelen rütbe yabgudur.

İnsanları hayvanî gıdaları yemekten ve savaşmaktan men eden, Uygurlular tarafından kabul edilen din Mani dinidir.

Uygurlar eski Türk dininden sonra Manicilik ve Budacılık gibi dinlere girdiler. Fakat bu dinler Uygur Türklerinin tüm hayatlarına nüfuz etmemiş, en alt tabakalara kadar inmemiş ve halk Tek Tanrı inancından hiçbir zaman vazgeçmemiştir.

Kırgızların kaynaklarda ilk kez M. Ö. 202-201 yılında, Yenisey Irmağı’nın üst akımlarında görüldüğü söylenmektedir.

Baga Tarkan unvanlı Türgiş boy beyi, Batı Göktürklerin kötü davranışlarına karşı isyan ederek çor’ları ve erkin’leri etrafında toplayıp 7 bin savaşçısı olan 20 başbuğlu bir ordu kurdu.

Doğru cevap C seçeneği Türgişler'dir.

640 yılı sularında Turfan havalisinde görülen Karluklar, Çinliler tarafından 650 ve 654 yıllarında mağlup edilince Tanrı Dağları’nın kuzey kısmındaki Çin idâresine bağlandılar.

Talas Savaşı’nda Çinlileri tutan Karluklar, Çinlilerin maksatlarını anlayıp Arapların tarafına geçtiler ve Çinlilerin mağlup edilmesini sağladılar. Bu savaş neticesinde Çin, batıya genişleme siyasetini terk ederek içine çekildi ve buhrana sürüklendi. Yine Tarım Havzası’nın batısı Karlukların ve doğu bölgesi ise Uygurların hâkimiyetine geçti.

Oğuzlar X. yüzyılın ilk yarısında kışlık merkezi Yeni-kent olan bir devlet kurdular. Bu devlete Oğuz Yabgu Devleti adı verilmektedir.

Hemşinli 24 Oğuz boyundan biri değildir.

Urug, eski Türkçe’de âileden bir üst katmanda yer alan içtimaî müessesedir. “Âileler birliği” anlamına geldiğini söyleyenler de vardır.  Doğru cevap A’dır.

Uygur tarihi ile ilgili çok mühim Türk yazıtları vardır. Bunlardan en önde gelenlerinden biri Şine-Usu Yazıtı’dır. Doğru cevap C’dir.

Uygurlar bir alfabe oluşturmuşlar ve bunu XV. yüzyılın sonuna kadar resmî olarak kullanmışlar, paraların üzerine basmışlardı. Uygurlar, Çinlilerinkinden farklı türde kendi. imal ettikleri kâğıda yazıyorlardı, kitaplarını basıyorlardı. IX.-X. yüzyılda Çinlilerin blok baskı ile çoğaltma tekniğinden farklı olarak sert ağaçtan tek tek hareketli Uygur harfleriyle kitap basımını ilk olarak gerçekleştirmişlerdi. Uygurların bilhassa Manicilik, Budacılık ve Nesturilik alanlarındaki dinî tercüme kitapları çok yüksek bir edebî seviyedeydi. Bunlar arasında Maitrisimit ve Altun Yaruk en meşhurlarındandır. Karahanlı ve Çağatay edebiya­tının Uygurlara dayandığı bilinmektedir. Doğu Türkçesinin çok ileri seviyede olmasında en büyük pay Uygurlarındır. Doğru cevap E’dir.

Kırgızlar Göktürkler devri Çin kaynakların­da kızıl saçlı ve mavi gözlü olarak tasvir edil­mektedir. Kırgızların kaynaklarda ilk kez M. Ö. 202-201 yılında, Yenisey Irmağı’nın üst akımla­rında görüldüğü söylenmektedir. Doğru cevap D’dir.

Arap ordularının Türkistan sahasındaki ilerlemelerinde yerli beylerin mukavemeti veya ittifak yapmak istememeleri bir yana en büyük engel Sulu’nun başlık ettiği Türgiş ordularıydı. Türgişler İslâmiyet’e değil Arap sultasına karşı büyük mücadeleler verdi. Doğru cevap B’dir.

Göktürkler devrinde Töleslerin Türkistan sahasındaki dağılımları şöyleydi:

Batıda Arap ordularının ilerlemesini durduran Türgişlerin zayıfladığı tarihlerde, Tür­kistan’daki Türkleri bu kez Karluklar müdafaa ettiler. Maveraünnehir’de artık çok güçlü olan Emevî Araplar Seyhun’un ötesine akınlara başladılar. Buna karşılık Araplar arasında­ki Abbâsî propagandasının artmasıyla Emevîler, öncekilerin aksine Araplığı geri planda tutan eşitlikçi bir siyaset güttüler. Çinliler bölgede bu şekilde azalan bir Arap baskısı ve dolayısıyla bir iktidar boşluğu olduğunu düşünerek batıya doğru genişleme siyaseti izle­meyi kararlaştırdılar. Nihayetinde 751 yılında bugünkü Taraz bölgesinde meydana gelen Talas Savaşı’nda Çinlileri tutan Karluklar, Çinlilerin maksatlarını anlayıp Arapların tarafı­na geçtiler ve Çinlilerin mağlup edilmesini sağladılar. Bu savaş neticesinde Çin, batıya ge­nişleme siyasetini terk ederek içine çekildi ve buhrana sürüklendi. Yine Tarım Havzası’nın batısı Karlukların ve doğu bölgesi ise Uygurların hâkimiyetine geçti. Doğru cevap E’dir.

Yazıtlara göre Oğuzlar, Tula (Tugla) boylarında, ırmağın kuzeye doğru kıvrıldığı yerde yaşıyorlardı. Tariflere göre onlar kuzeyde yaşıyorlardı ve doğularında Tatarlar vardı.  İslâm kaynaklarında Uygurlardan da Dokuz Oğuz olarak bahsedilmesinden doğan ka­rışıklık, Uygur urugları ile Dokuz Oğuz uruglarının tespitinden sonra giderilmiştir.  Uygur Kaganlığı kurulduktan sonra Bayan Çor (Moyen Çor) tegin iken Dokuz Oğuz­ları topladı, fakat Sekiz Oğuz birliğini meydana getiren boylarla savaştı. Bayan Çor kagan olduktan sonra ise Otuz Tatarlarla ittifak eden Oğuzları Burgu’da ve Selenge kıyısında mağlup etti. Bunun üzerine Oğuzlar Selenge’yi geçerek çekildiler. Bu hadiseden sonra kaganlık topraklarında Oğuzlarla ilgili detaylı bilgiye rastlanma­maktadır. Oğuzların batıya göç ettikleri söylenmektedir. İbn ül-Esîr, Halîfe el-Mehdi za­manında (775-785) Oğuzların Maveraünnehir havalisine gel­diklerini bildirmektedir. Yine et-Taberî, 820-821 yılında Usrûşana (Seyhun-Semerkand arası)’ya yapılan bir Dokuz Oğuz seferinden bahsetmekte­dir. Böylece Oğuzların büyük kütleler hâlinde önce Talas havalisine göçtükleri düşünül­mektedir. Seyhun’daki Oğuz­ların XI. yüzyılda konuştuk­ları dilin, doğudaki Türkçe ile artık farklılaştığı göz önünde bulundurulursa göçün IX. yüzyıldan önce gerçekleşmiş olması gerekmektedir. Oğuzlar IX. yüzyılın ikinci çeyreğinde Seyhun boylarında oturuyorlardı. X. yüzyılın ilk yarısında ise Seyhun bozkırları ile civardaki Karacuk (Fârâb) ve Sayram (İsfîcâb) şehirleri havalisindeydiler. İslâm coğrafyacılarına (el-Belhî, İstahrî) ve Hudûd ül-Âlem’e göre Oğuzların yayıldıkları saha, batıda Hazar Denizi’ne, güneyde Gürgenç Şehri ile bunun kuzeybatısındaki Cit Kasabası’na ve Aral Gölü’nün güneyindeki Baratekin Kasabası’na, Maveraünnehir’de Buhara’nın kuzeyine, Karacuk Dağları’nın ete­ğindeki Sabran Şehri’ne kadar uzanıyordu ve Karacuk Dağları’ndan Hazar’a uzanan yarı çöle “Oğuz Bozkırı” deniliyordu. Buralarda Yeni-kent, Karacuk, Cend, Suğnak, Karnak, Süt-kent gibi Oğuz şehirleri vardı. Doğru cevap A’dır.

Oğuzlar Türk adı yanında, yine siyasî bir adlandırma olarak “Türkmen” adını da taşıyorlar ve artık İslâmlaşan topraklara geldikten sonra İslâm kaynaklarında bu adla anılmışlardır. Doğru cevap B’dir.

Oğuz Yabgu Devleti’nin tarihi hakkında bilgiler bu kadardır. Yabgu Devleti zamanında Oğuzlar, Üç-ok ve Boz-ok diye ikili teşkilât hâlindeydiler. Bu boyların adlarını iki kaynak­ta, Kaşgârlı Mahmud’un Divânu Lügati’t-Türk (DLT)’ünde ayrı ayrı damgalarıyla 22 boy ve Reşîd üd-din’in Câmi’üt-tevârih’inde ise 24 boy hâlinde görebiliyoruz.

Boz-ok’lar: Kayı, Bayat, Alka-evli (Alka-bölük), Kara-evli (Kara-bölük), Yazır, Döğer, Dodurga, Yaparlı (DLT’de yok), Afşar, Kızık (DLT’de yok), Beğdili, Karkın (DLT’de yok. Bunun yerine Çaruklu).

Üç-ok’lar: Bayındır, Peçene, Çavuldur, Çepni, Salur, Eymür, Alayuntlu, Yüreğir, İğdir, Büğdüz, Yıva (Iva), Kınık. Doğru cevap C’dir.