ORTA ASYA TÜRK TARİHİ

Turkhia, Turkia şeklinde Türkiye tabiri ilk defa Bizans kaynağı Menandros’ta görülmüştür. VI. asırda Orta Asya, IX-X. asırlarda İtil’den Orta Avrupa’ya kadar olan saha Türkiye
olarak adlandırılmıştır

Yafes’ten türediği düşünülen, beyaz ırka mensup olan ve Europid denilen grubun Turand tipindeki breakisefal savaşçı Türk soyunun anavatanı; Altay Dağlarının kuzeyi ile Sayan Dağları’nın güney-batısı arasındaki bölge, Baykal Gölü’nün güney-batısına düşen Yenisey-Orkun sahası yani Kutsal Ötüken toprakları olmuştur.

M.Ö. 221-M.S. 220

M.Ö. 209-174

367-557

552-582

582-630

582-630

682-745

Kagan

Burada kaynak yeterliliği çeldiricidir. Zira yetersizliği dense doğru cevap sayısı ikiye çıkardı. Ayrıca kaynak meselesi birlik ve süreklilik açısından değil olan durumu anlamak bakımından önemlidir. Hâlbuki Türklerin tarih boyunca kurdukları devletlerin sınırları; geniş olarak doğuda Çin içlerinden, batıda Orta Avrupa’ya, kuzeyde Sibirya’dan güneyde Yemen ve Habeşistan’a kadar uzanan çok geniş bir saha içinde bulunmaktadır. Dünya tarihinde hiçbir milletin bu kadar geniş bir alana hükmettiği görülmemiştir. Fakat ne var ki dünya fethine girişen kavimlerin yarısına bile erişemediği bu geniş coğrafi mekân, Türk tarihinin gereği gibi incelenmesinde büyük zorluklardan birini oluşturmaktadır.

Çin hariç diğerleri ile siyasi hayatı boyunca mücadeleleri ders notu kapsamında verilirken Çin ile bu manada bir bilgi yoktur.

Tao’nun torunu Siun zamanında (452-465) Budizm Tabgaç toplumunda itibar kazanmaya başlamış, Tao’nun aldığı önleyici tedbirler kaldırılarak, Budizm’i himaye eder kanunlar çıkarılmaya başlanmıştır. Bu süreç sonunda eski Türk âdet ve ananeleri ihmal edilmiş, Budizm süratle yayılma alanı bulmuş, Budist sanat da büyük hamle yapmaya başlamıştır. Budist sanatının parlak zamanı Tabgaç himayesine tesadüf eden devir olmuştur. En güzel Budist sanat eserleri Çinlilerin Wei adını verdikleri bu sü­lale devrinde ortaya çıkmıştır. Bu arada Budizm çiçeklenirken Tabgaçlar da muvaffakiyet­ler elde etmeye başlamışlardır. Juan-Juanlar yenilmiş, Çinliler başkaldıramaz olmuşlardır. Bazı Çin şehir ve bölgeleri de zaptedilmiştir. Lakin bu dönemde Tabgaç Devlet gücünde zaaf-çökme alametleri de görülmeye başlamıştı. 470’de Tabgaç hükümdarı Budist mabe­dine rahip olmak için hükümdarlıktan vazgeçti.

Bu sırada Çin entri­kaları sonucu İstemi Yabgu’nun oğlu Tardu Kagan ile İşbara Kagan’ın arası açıldı. Çin’de ise yeni bir hanedan ortaya çıktı. Chou hanedanının yerine kurulan Sui hanedanı 350 yıl sonra Kuzey ile Güney Çin’i birleştirmeyi başardı. Bu süreçte Göktürkler parçalanırken, Çin birleşiyordu. Çin bölünmeyi körüklemek için Tardu’ya elçi göndererek ona bağımsız­lık ve hükümdarlık sembolü olan “kurt başlı sancak” sundu. Bu olay sonrasında Tardu ile İşbara arasındaki ilişkiler daha da gerildi. Buna Moğol kabilelerinin isyanları da katılınca Göktürk Devleti 582 yılında resmen ikiye ayrıldı.

Fetret devri adı verilen 630-681 yılları arasında Göktürklerin Çin’e karşı bir tepki gös­terdikleri müşahede edildi. Bu başkaldırış Şad, Tegin ve beylerde olduğu kadar halk ara­sında da vardı. Nitekim Kürşad olarak bilinen ve T’u-li Kagan’ın kardeşi Chie-shih-shuai, 639’da kırk arkadaşıyla Çin sarayını basarak veliaht Ho-lu-yu kurtarıp Kagan yapmak ve Göktürkleri bağımsızlıklarına kavuşturmayı planladı. Fakat o gece büyük bir fırtına çıkması yüzünden ihtilal teşebbüsleri başarılı olamadı. Sınır devriyelerine yakalandılar. Ho-lu-hu hariç hepsi idam edildi.

A- İlteriş kagan döneminde Göktürkler, Oğuzlar ve Kitanların devlete bağlanması yanında çeşitli Türk boylarının da katılmasıyla iyice güçlendi. B-C- Kapgan Kagan 693 yılından itibaren Çin’e sürekli yağma akınlarına başladı. 695 yılına kadar hem doğudaki Moğol Kitanları hem de Çin’deki T’ang İmparatorluğu’nu baskı altında tutmaya çalıştı. 696-697 yıllarında Kırgızları itaat altına alarak, Türgişlere yöneldi.E- 714 yılında ise Karluklar hiçbir sıkıntıları yok iken Göktürklere isyan etti. Bunun üzerine Bilge Şad, Karlukları mağlup etti.

Türklerde siyasî, askerî, iktisadî ve kültürel bütün meselelerin görüşülüp, karara bağlandığı bir devlet meclisi bulunmakta ve bu meclis “toy” olarak adlandırılmak­taydı. Meclis üyelerine de “toygun” denilmekteydi.  Göktürklerde aile (oguş) sosyal hayatın en küçük birimini oluşturuyordu. Ailelerin birleşmesiyle Urug (aileler birliği?), Urugların birleşmesiyle de Boylar meydana geliyordu. Boyların başında boy beyleri bulunuyordu. Boylar bir araya gelerek Bodun’u oluşturu­yordu. Bodun bağımsız veya bir “il”e bağlı olabilirdi ve Bodun’un başında topraklarının genişliğine göre Yabgu, Şad vb. unvanlı yöneticiler bulunurdu. Göktürklerde devlet “il” olarak adlandırılıyordu.