Altın Orda Devleti ve Takipçileri

Türkçeden Moğolcaya geçen yarlık terimi, Türk ve Moğol dillerinde “buyruk”, “emîr”, “ferman” anlamına gelmektedir. Geniş coğrafyaları ele geçiren Moğol hanları, kendilerini aynen Çin imparatorları gibi “Gök’ün oğulları” olarak görmelerinden ve yeryüzünde kendilerine eşit birinin olmadığını düşünmelerinden dolayı başkalarına söyledikleri veya yazdıkları herşeyi “emîr”, “büyüğün küçüğe söylediği söz” olarak kabul etmiş ve divan-ı inşâlarında çıkan bu içerikteki evraklara “yarlık” demişlerdir.

Tatar adı, Ortaçağ’da birbirileriyle ilgisi olmayan ayrı iki Türk ve Moğol kabilesinin adı olmakla birlikte özellikle Moğollar arasındaki Tatar kabilesinin adı Cengiz Han’ın seferleriyle birlikte bütün dünyaya yayıldı. İlginç bir şekilde Avrupalılar ve Ruslar Moğolları bu isimle adlandırdılar. Hatta daha sonra Altın Orda ve mirasçı hanlıkların Türk halkına bu ismi verdiler. Günümüzde bu isimle Türk halklarından Kazan ve Kırım Türkleri adlandırılmaktadır.

Ötemiş Hacı, Harezm’de bir yıl (1557-1558) hüküm süren İş Sultan’ın hizmetinde bulunan ve Altın Orda uzmanı olarak tanınan
bir müelliftir. İş Sultan’ın isteği üzerine Doğu Türkçesi ile kaleme aldığı Cengiz-Nâme adlı eseri, Altın Orda Devleti tarihi ile ilgili
önemli kaynak konumundadır.

Bizans imparatorları hem Altın Orda hem de İlhanlı ile iyi geçinmeye çalışmış, hatta bu amaçla kızlarını bu iki devletin han ve emîrleri ile evlendirmişlerdir. Özbek Han, Toktâ Han ve Nogay Mirza’nın yanı sıra İlhanlı Abaka Han da bir Bizans prensesi ile evliydi. Abaka Han ölünce, Maria İstanbul’a dönmüş ve bir manastıra sığınarak rahibe hayatı yaşamaya başlamıştır. Onun yaptırttığı Moğolların Aziz Meryem Kilisesi (“Kanlı Kilise”), günümüzde İstanbul’un Fatih ilçesinde bulunmaktadır.

Ötemiş Hacı’ya göre, Tebrîz hâkimi Melik Eşref kendi kızıyla evlenmek istemiş ve ulemâya ağaç diken birinin, bu ağaçtan meyve
yeme hakkı olup olmadığını sormuştur. Bu örneği kullanarak Eşref, kendi kızına dokunma hakkının olduğunu ileri sürmüştür.
Bunun üzerine Tebrîz ileri gelenleri Canibek Han’ın yanına giderek olayı anlatırlar ve “bizim hâkimimiz kâfir, biz de o kâfirin hizmetçileri olduk. İslâm padişahı artık sizsiniz ve sizin göreviniz de Müslümanları o gaddardan kurtarmaktır” derler.

Altın Orda’daki en önemli devlet organı kurultay idi. Kurultaya han, hanın eşleri, Gök Orda hanları, hanın oğulları, kabile beyleri
(tümen beyleri ile bin beyleri), noyanlar ve yasa emîrlerinin yanı sıra Altın Orda’ya bağlı bölge ve ülkelerin yöneticileri de katılırdı.
Kurultaya katılanların farklı bölgelerden bir araya gelmesi zor olduğundan, toplantılar nâdiren yapılıyor ve daha çok han seçimi
ve büyük muharebe gibi önemli devlet meselelerin görüşülmesi için toplanılıyordu. Her ne kadar kurultaylarda savaş başlatma gibi ciddi kararlar alınsa da, bazen aylarca süren bu kurultaylar zaman zaman bayram havasında geçiyordu.

Altın Orda’dan günümüze kalan yarlıklarda aşağıdaki memuriyetlerin adı geçmektedir: ulus, tümen vs. bey ve oğlanları, tarhan sahibi kimseler, bazergânlar, sapançi ve ortakçiler, kadı, müftü, müderris, şeyh, muhtesib, yarguçi, daruga, baskak, elçi-keleçi, bitikçi, tamgacı, tartanakçı, bukaul, yul araçı, yamçı, köprücü, anbarçi, karaul, ulakçi, yasakçı, kuşçu, barsçı, avcı vs.

Dönemin kaynaklarında SarayBatu şehrinin yanı sıra SarayBerke ve Saray el-Cedid adları da zikredilmektedir. Muhtemelen Saray-Batu zamanla Saray-Berke adını almıştır. Bunun nedeni de büyük ihtimalle bu şehrin asıl manası ile şehre dönüşmesinin Berke zamanına denk gelmesidir.

Uygurlardan benimsenen ortak teşkilatı, bir tür ticaret şirketi olup, devlet hazinesinden düşük faizle kredi almış ve özellikle
büyük çapta ve uluslar arası ticaret ile meşgul olmuştur. Ayrıca bu teşkilat, birçok yükümlülük ve vergiden muaf tutulmuş ve
diğer yerli tüccar zümreleri içinde ayrıcalıklı bir yere sahip olmuştur. Böylece ticaret, devletin kontrolü altına alınmış ve desteklenmiştir.

Kazan Hanlığı’nın şansızlığı, Altın Orda’nın parçalanmasıyla güçlenmeye başlayan Rus knezliklerinin Moskova etrafında birleşmeleri ve Kazan Hanlığı da dâhil olmak üzere komşularına karşı yayılmacı politika izlemeye başlamalarıdır. Nitekim Kazan
Hanlığı’nın tarihi, Ruslarla yapılan savaşlarla geçti. İki ülke arasında toplam 14 savaş yaşandı.

Kazan’da demircilik, kuyumculuk, çömlekçilik, tekstilcilik, ormancılık, marangozluk, dericilik vs. zanaatları çok gelişmişti. Silah
zanaatçıları, toplar da dâhil olmak üzere her türlü silahı yapmışlardır. Yine epigrafik kalıntılar, taş oymacılığının da gelişmiş olduğunu göstermektedir.

Han, hanın eşleri ve oğulları, ruhaniler, karaçibeyleri, devletin yönetimindeki yüksek rütbeli kimselerin katılımıyla toplanan kurultaylarda, aynen diğer hanlıklarda gibi devleti ilgilendiren önemli meseleler konuşuluyor, savaş ilanı ile barış tesisi gibi konular gündeme geliyor, han seçimi ve azli yapılıyordu.

Suyurgal terimi, Moğolca suyurgamak mastarından türemiş ve “bağış”, “teşvik”, “mükâfat” vs. anlamına gelmektedir. Suyurgal,
Ortaçağ’da bir askere veya subaya savaşta hizmeti karşılığında verilen ve ona gelir getiren, miras bırakılabilen toprak, timar
anlamında kullanılmıştır.

Arap gezgini İbn Battuta Hacı Tarhan adını şöyle açıklamaktadır: “Tarhan onların kullandığı manada “vergiden muaf olan yer” demektir. Şehrin adını almasından önce bir Türk hacı bu civarda yerleşti, sonra sultan bu yerleri vergiden muaf kıldı.”

Rus Ortodoks Kilisesi’nin de onayını alan Semön 1574-76 yılları olmak üzere iki sene Rus tahtında kaldı. IV. İvan bir taraftan ülke içerisinde reformlar gerçekleştirirken, diğer taraftan da İsveç ile yaptığı Livonya savaşlarında (1558-1583) zor duruma düştü. İV. İvan ülke içindeki boyar ve yerel knezlerin muhalefetini bastırmak ve merkezî yapıyı güçlendirmek için opriçnina politikasını (1565-1572) başlattı. Ancak bütün bunların yeterli olmadığı ve bir hükümdarın iktidarının aynen Cengiz Han İmparatorluğu’nda olduğu kadar güçlü olması gerektiğini düşündüğünden dolayı Rus tahtına gerçek bir Cengizoğlunu çıkarttı.

Başta Rus yıllıkları olmak üzere kaynaklarda buradaki halk, “Tatar”, “Sibir Halkı”, “Sibir Tatarı” olarak adlandırılmaktadır. Sibir
Tatarlarının Müslüman olduklarına atfen Rus kaynaklarında onlar için “kâfir Tatar” terimi de kullanıldı. Nitekim İslamiyet, bölgede daha Altın Orda hükümdarı Özbek Han zamanında yayılmaya başladı.

Gıyaseddin Han sülalesindeki çocuklar, Giray kabilesinden Devlet Berdi adlı bir atabek tarafından yetiştiriliyordu. Gıyaseddin Han’ın oğlu olduğunda Devlet Berdi yeni Hac’dan dönmüştü. Bundan dolayı Gıyaseddin, oğluna Hacı adını verdi. Daha sonra Devlet Berdi, Hacı’dan Giray adının devam ettirilmesi için tahta çıkacak herkesin Giray adını almasını istedi ve çoğunlukla da buna
uyuldu.

“Yurt”, “han yurdu”, “saray yurdu” anlamına gelen “orda” kelimesi 1290’larda ortaya çıkmıştır. Bizim alıştığımız “Altın Orda” tabiri ise ilk kez 1564 yılı civarında yazılmış olan Kazan Kroniği’nde geçmektedir. Bu tabirin ortaya çıkması altın ve kıymetli kumaşlarla süslü olan hanın karargâhıyla ilgilidir. XIV. yüzyıl seyyahı İbn Battuta, hanın karargâhını şöyle anlatmaktadır: “Özbek Han, süslenmiş olağanüstü bir “altın otağ”da oturur. Otağ, altın yapraklarla kaplı ağaç çubuklarından yapılmıştır. Ortasında ayakları gümüş, üstü değerli taşlarla süslü bir taht mevcuttu.” Yine Altın Orda için “Ak Orda” terimi de kullanılmıştır.

Özbek Han (1312-1341) gençken tahta çıksa da onun döneminde Altın Orda, adına yakışır bir şekilde “altın dönemi”ni yaşadı. Onun zamanında bütün ülkede İslamiyet yayıldı, imar işleri hız kazandı. Bununla birlikte gerek İslamiyet’in yayılmasından önce, gerekse de sonrasında hanlar, bütün dinlere karşı müsamahalı davrandı, Rus din adamlarını bütün yükümlülüklerden muaf tuttular. Rus Kilisesi’ne böyle imtiyazlar kendi hükümdarları tarafından dahi verilmemiştir ki, birçok Rus araştırmacı, Altın Orda döneminde Rus Kilisesi’nin tarihinin en rahat dönemini yaşadığı konusunda hemfikirdirler.

Altın Orda’da en gelişmiş müesseselerin başında darugalık ve yam teşkilatı gelmektedir. Vergilerin toplanmasını teminen Altın Orda’nın hâkim olduğu bütün topraklarda darugalık adı verilen yeni bir teşkilat kurulmuş ve bu teşkilatın başına “darugalar” getirilmiştir. Vergilerin toplanması ve asayişin muhafazasından darugalar sorumluydu. İdarî işlere pek karışmasalar da darugalar başta Rus knezleri olmak üzere Altın Orda’ya tâbi bölge ve ülke yöneticilerini kontrol altında tutmuşlardır. Yine nüfus sayımı, ele geçirilen bölgelerdeki halktan birlik oluşturma, posta işlerini düzenleme ve toplanan vergiyi hana götürme de darugaların görevleri arasındaydı. Darugaların emrinde birer askerî birlik bulunuyordu. Rus knezleri itaat etmez, vergiyi ödemez ya da hanın emrine uymaz ise, darugalar icra organı olarak birliği ile birlikte şehre girme ve knez ile halkı cezalandırma yetkisine sahipti.