Uygur Kaganlığı ve Türk Boyları

Çin kaynaklarına göre başlarda Gaoche (Yüksek Arabalı) ve ardından Töles boyları arasında görülen ve 603 yılından itibaren Göktürklere karşı isyan ettiği bildirilen Uygurlar, Türk kaynaklarında ilk kez Orhun Yazıtları’nda 717 yılındaki isyanları sebebiyle anılmışlardır.

İlk olarak uy-: “takip etmek”+gur şeklinde meydana geldiği söylenmişse de o tarihte Türkçe takip etmek fiilinin ud- olduğuna yönelik bir itiraz yapılmıştır. İkinci olarak adın, oy-: “oymak”+gur birleşmesiyle ortaya çıktığını öne sürenler çıkmıştır. Nihayetinde çeşitli görüşler arasında en muteber açıklamanın uy: “müttefik, akraba”+gur olduğu anlaşılmıştır. Nitekim On-Uygur sözünün “On Müttefik” demek olduğu bilinmektedir. Yine 945 yılında yazılan bir Çin kaynağında Uygur adı, “şahin gibi dolaşan, hücum eden” mânâsında izah edilmiştir. Tarih sahnesine çıkışından itibaren Uygur adı daima siyasî ittifaklar vesilesiyle kullanılmıştır. O hâlde adın anlamına dair en makul izah “müttefik” olmalıdır.

Göktürk Kaganlığı’nı yıkarak 745’te Ötüken’de kaganlık kuran Uygurlar, Çin kaynaklarından öğrendiğimiz kadarıyla 9 urug’tan meydana geliyorlardı: 1. Yuelege (Yaglagar/ Yaglagır- kagan uruğu (yagıla+gır=düşman ile savaşmak?) 2. Huduoge (Uturgar- ut: “kazanmak”+r+gar?) 3. Hu (Kürebir veya Küremür- küre-: “korunmak”+bir?) 4. Mogexiqi (Bagasıgır?) 5. Awudi (Ebirçek veya Abırçak?) 6. Huwusuo 7. Yuewuge (Yagmur-gar?) 8. Xiyewu (Ayavire/Ayabire=Ayamur, Aymur, Eymür?). Bu uruglardan kurulu Uygur boyunun idâresindeki Dokuz Oğuz birliğinin boyları şunlardı: 1. Bugu (Pugu) 2. Hun 3. Bayegu (Bayırku) 4. Tongluo (Tongra) 5. Sijie (Sıgar?) 6. Qibi 7. Abusi 8. Gulunwugu 9. Adie (Ediz). Görüldüğü gibi, On-Uygur diye anılan birlik, 9 Oğuz boyuna 9 urugdan kurulu Uygur boyunun ilâvesiyle kurulmuştu. 821 yılı sularında Orhun’daki Uygur merkezini ziyaret eden Tamîm İbn Bahr, kagandan başka her birinin 13 bin savaşçısı bulunan 17 başbuğdan bahsetmiştir. Demek ki, bunun 9’u Oğuz boyu başbuğu, 8’i ise kagan uruğu hariç Uygur uruğu başbuğu idi. Uygur boyu idâresindeki 9 boya, Basmıl ve Karlukların katılmasıyla birliğe üye sayısı 11 oldu ki bir Çin kaynağı Uygur Kaganlığı’nda 11 “bey” olduğundan bahsetmektedir.

Çin içerisinde Türk anadan Sogd babadan doğma An Lushan adlı bir general 755 yılında isyan etti. Çok büyük güce erişen general 200 bin kişilik bir kuvvetle Çin başkentleri Luoyang’ı (756) ve Chang’an’ı (757) ele geçirip kendisini imparator ilan etti. Çin İmparatoru’nun yardım çağrısına karşılık veren Bayan Çor, 757 yılında isyanı bastırıp başkentleri geri aldı. Bunun üzerine Çin yılda 20 bin top ipek vermeyi kabûl etti ve yine kagan, imparatorun kızıyla evlendi. 

Mani dini insanları hayvanî gıdaları yemekten ve savaşmaktan men etmesi sebebiyle Uygurların toplum yapısında tahribatlara sebep oldu. Bununla beraber Manicilik ilim, edebiyat, sanat ve ticarette Uygurları geliştiren bir rol de oynadı. Yine bu devirde birçok Uygur geleneği değişti. Uygurlar artık başka türlü yaşıyorlardı. Kagan kendini halktan ayırdı ve saraylara çekildi. Kadınlar makyaj yapmaya, güzel elbiseler giyinmeye başladı

Manicilik yüzünden bozulan Uygur toplum yapısına karşılık 20 yıldır dinç bir kuvvet olarak Orhun havalisini baskı altında tutan Kırgızlar, 840 yılında Ordu-Balık’ı ele geçirdiler ve Kagan Hesa’yı (839-840) öldürdürerek Uygur Kaganlığı’nı yıktılar. Uygurlar bundan sonra yurtlarını terk edip Karluk memleketine, Çin’e ve daha çok ticaret merkezlerinin olduğu İç Asya’ya kütleler hâlinde göçtüler

Uygurların kütleler hâlinde 847 yılında yerleşmelerinden önce Gansu havalisine epey Uygur yaşıyordu. Buranın yeni sâkinleri artık Çin ile ticaret ve imparatorluktan kız alma usulüyle siyasi evlilikler yaparak durumlarını düzelttiler. X. yüzyılın başlarında Çin’de Tang Sülâlesi’nin sonu gelmek üzereydi. Bunun üzerine Gansu Uygurları bağlı oldukları Dunhuang merkezli Çin askerî bölgesiyle bağlarını kestiler. Yine 905 yılında bölgede bir devlet kuran isyancı bir Çin generalinin tazyiklerine karşı Tegin adlı komutanın emrindeki Uygur ordusu 911 yılında Dunhuang’ı kuşatıp, generali yendi. Bundan sonra bölgedeki Uygurlar müstakil oldular.

Doğu Türkistan Uygurlarında Budacılık çok yayıldı ve hatta Maniciliğin önüne geçti. Bunun yanında Nesturî Hıristiyanlık ve çok az olmak üzere İslâm yayıldı. Bu esnada batıdaki Karahanlı Devleti ahalisi artık Müslüman olmuştu. Karahanlılar, Turfan merkezli Uygurları kâfir olarak görüyor ve onları Müslüman etmeye uğraşıyorlardı. XI. yüzyılda Kaşgar merkezli Karahanlıların memleketine Hakaniyye ve Turfan merkezli Uygurların memleketine ise Uygur Eli deniyordu.

Uygurlar bir alfabe oluşturmuşlar ve bunu XV. yüzyılın sonuna kadar resmî olarak kullanmışlar, paraların üzerine basmışlardı. Uygurlar, Çinlilerinkinden farklı türde kendi imal ettikleri kâğıda yazıyorlardı, kitaplarını basıyorlardı. IX.-X. yüzyılda Çinlilerin blok baskı ile çoğaltma tekniğinden farklı olarak sert ağaçtan tek tek hareketli Uygur harfleriyle kitap basımını ilk olarak gerçekleştirmişlerdi. Uygurların bilhassa Manicilik, Budacılık ve Nesturilik alanlarındaki dinî tercüme kitapları çok yüksek bir edebî seviyedeydi. Bunlar arasında Maitrisimit ve Altun Yaruk en meşhurlarındandır. Karahanlı ve Çağatay edebiyatının Uygurlara dayandığı bilinmektedir. Doğu Türkçesinin çok ileri seviyede olmasında en büyük pay Uygurlarındır. 

Uygur mimarisi çok gelişmiştir. Türk otağ ve ordu geleneği eski Türkistan ve Çin unsurlarıyla yoğrulmuş ancak esası Türk kültürü olan ve bilhassa Doğu Türkistan’daki ticaret yolları üzerine kurulan Kumul, Turfan, Kuça, Aksu, Kaşgar, Yarkend, Hoten gibi şehirler, Türk medeniyetinin ve şehir kültürünün güzide numuneleri olmuşlardır.

Milattan önceki devirlerden beri Çin kaynaklarında Gekun, Jiankun gibi şekillerde geçen Kırgız adının, “kırk”+ız yâni “kırk boy” veya “kırk”+kız yâni “kırk kız” mânâsına geldiği söylenmektedir. Yine Manas Destanı’na dayanarak “yok olmaz” “ölümsüz”, “yenilmez” demek olduğunu, “kırmızı” ve “yüz” kelimelerinden geldiğini, “Kem” ve “Orkun” adlarının bileşiminden türediğini veya “Kırk Oğuz” sözünden teşekkül ettiğini söyleyenler vardır. Bununla beraber Kırgız adı ile “kırk” sayısı arasında kurulan bağlar daha ön plana çıkmaktadır

Kırgızlar Göktürkler devri Çin kaynaklarında kızıl saçlı ve mavi gözlü olarak tasvir edilmektedir. Kırgızların kaynaklarda ilk kez M. Ö. 202-201 yılında, Yenisey Irmağı’nın üst akımlarında görüldüğü söylenmektedir. Hunlara bağlı olan Kırgızların M. Ö. 90 yılında bir atlı birliğiyle Çinlileri mağlup ettiği kaydedilmektedir. Kırgızlar, Asya Hun Devleti zamanında Baykal’ın batısında, İrtiş Irmağı havalisinde bir Türk boyu olan Dingling’ler ile birlikte yaşıyorlardı. Kırgızların esasen bugünkü Abakan, Minusin, Sayan taraflarında yayıldıkları bilinmektedir. M. Ö. 50’li yıllarda Hun gücü kırılınca ortaya çıkan ayrılıklarda ağabeyine karşı çıkan küçük kardeş Zhizhi Yabgu ordusunu Kırgızlarla güçlendirerek Minusin Havzası’ndaki Töles boylarını kendine bağlamıştır. Daha sonra Kırgızların bir
kısmı batıya giden Zhizhi Yabgu ile beraber bugünkü yurtlarına yâni Issık Göl ve Tanrı Dağları
taraflarına göçtüler.

Cengiz Han, 1199’da Nayman’ları yenerek Kırgız bölgesini ele geçirdi. Cengiz’in büyük oğlu Cuci Altay-Sayan ve Hakas topraklarını devlete kattı. Moğol istilası devrinde Cengiz Han, Merkit ve Nayman’larla birlikte 1207 yılında Kırgızları da itaat altına aldı. Bu devirde Tanrı Dağı vadisine gelen Kırgızlar gittikçe çoğaldılar ki Kırgızların Tanrı Dağları bölgesini yurt tutmaları için çeşitli tarihler verilse de en makul olanının Moğol istilası devri olduğu anlaşılmaktadır. 1217-1218 yıllarında Moğollara karşı direnmek isteyen Kırgızlar, Cengiz’in oğlu Cuci tarafından bastırıldı ve Cengiz’in oğlu Toluy’un arazisinde birer reis tarafından idare edilen iki kısım hâlinde yaşadılar. Böylece Kırgızlar, kadim Türk yurdunun Moğolların eline geçmesine sebep oldular. Bundan sonra Türkistan tarihinde XIII.-XVII. yüzyıllardaki Kırgız tarihine dair bilgimiz çok azdır.

İli Irmağı havalisinde yayılan Türgişler, Çin kaynaklarında ilk kez 651 yılındaki hadiseler sebebiyle Tuqishi adıyla zikredilmektedir. Kaynaklarda Wushile adıyla görülen Baga Tarkan unvanlı Türgiş boy beyi, Batı Göktürklerin kötü davranışlarına karşı isyan ederek çor’ları ve erkin’leri etrafında toplayıp 7 bin savaşçısı olan 20 başbuğlu bir ordu kurdu. Çu Vadisi’nin kuzeybatı ucundaki merkezini kuzeydoğuya nakletti. Hâkimiyet sahasını doğuda Kuça ve Turfan’a kadar genişletti. Bunun üzerine Batı Göktürk kaganı topraklarını terk ederek Çin’e gitti. Böylece Türgişler bütün On-Ok topraklarını ele geçirdiler ve bu arada Doğu Göktürk Kaganı Kapgan’ın sert akınları ve güçlü ordusu karşısında Kırgızlarla ve Çinlilerle işbirliği yapma yoluna gittiler. Bu ittifaka karşı harekete geçen Tonyukuk komutasındaki Göktürk ordusu 698 yılındaki Bolçu Savaşı’nda Türgişleri mağlup edince On-Ok toprakları Türgişlerin idâresinde bir yer olarak Göktürklere bağlandı. 706 yılında Baga Tarkan’ın ölümü üzerine yerine geçen oğlu Suoge (Sakal?), Çinlilerle çok yakınlaştığı için bu kez Köl Tegin
ve Bilge Kagan tarafından 711 yılında yine Bolçu yakınlarında mağlup edildi.

Tölesler (Tölös, Tolis, Çincede Tiele), Çin kaynaklarında Hunların bakiyeleri olarak zikredilen ve bütün Türkistan sahasında yayılan kalabalık Türk boyları ve topluluklarıdır. Sui Shu adlı Çin yıllığı 50 kadar boy saymakta ve şöyle sıralamaktadır: 1’i Baykal Gölü’nün kuzeyinde, 5’i Tola Irmağı’nın
kuzeyinde, 5’i Tanrı Dağları’nın kuzey eteğinde, 9’u Altayların güneybatısında, 4’ü Kang
(Semerkand havalisi) Devleti’nin kuzeyinde, 10’u Seyhun boyunda, 4’ü Hazar’ın doğusu ve batısında, 6’sı Fulin (Bizans)’in doğusunda. Hun siyasi ittifakından arda kalan bu boyların hepsinin tamamen Türk olmadıkları bilinmekte ise de din, âdet ve hayat tarzı bakımından Göktürklerle aynı oldukları hiç olmazsa onlara benzedikleri söylenmektedir. Tölesler, IV.-V. yüzyıllara dâir Çin kaynaklarında Gaoche yâni “Yüksek Arabalı” adıyla kaydedilmekte ve onların diğer Türkler gibi kurt atadan türediklerine inanılmaktadır.

Göktürkler devrinde Töleslerin Türkistan sahasındaki dağılımları şöyleydi:
1. Tarduşlar (Çincede Xueyantuo; Xue=Sir, Yantuo=Tarduş?). Bunlar Altayların batısında oturuyordu ve Töleslerin en zengini ve kuvvetlisi idi.
2. Uygurlar. Tola Irmağı’nın kuzey sahasındaydılar.
3. On-Ok’lar. Altaylardan Seyhun yakınlarına kadar uzanan geniş bölgede yayılmışlardı. Çu Irmağı Issık Göl’e göre 5’i doğuda sol kanat Duluo, 5’i batıda sağ kanat Nushibi adı ile 10 boydan kurulmuş olup, “Batı Göktürkleri” diye de anılmışlardır. Türgişler Duluo’lardandır. Bunlardan bir kısmı Chuyue (Çiğil?) ve Chumi (Çumul) boyları, Göktürklerin 630’dan sonraki fetret devirlerinde Beşbalık civarındaki bozkıra çekilmişler ve Shatuo adını almışlardır.
4. Karluklar. Altaylar’ın batısındaydılar.
5. Oğuzlar. 630’dan sonra bu adla ortaya çıkan Töles boylarıdır. Selenge Irmağı-Ötüken havalisindeydiler.
6. Doğu Avrupa Türk toplulukları. Avarlar, Hazarlar, Ogurlar, Peçenekler ve galiba Kuman-Kıpçaklar.

7. Kırgızlar. Baykal’ın batısında, Yenisey Irmağı’nın kaynakları bölgesindeydiler.
8. Basmıllar (Çincede Bahsimi). Beyi Türk olan bu boyun sonradan Türkleştiği söylenmektedir. Daha çok Beşbalık taraflarında görülürlerdi.
9. Kitan (Çincede Qidan), Tatabı, Doğuz Tatar, Otuz Tatar gibi Moğol soylu boylar doğuda Kerülen ve Onon ırmakları havalisinde bulunuyorlardı.

Adları ilk olarak Çin kaynaklarında Geluolu olarak geçen ve “karlık” mânâsına gelen Türk boyu Karluklar, Altaylar’ın batısındaki Kara İrtiş ve Tarbagatay havalisinde yayılıyorlardı. Adın kara: “ulu” sözünden geldiğini söyleyenler de vardır. Karluklar burada üç bölük hâlinde yaşıyorlardı. İstemi Kagan devrinde Göktürk hâkimiyetinin Hazar’a ve Maveraünnehir’e genişlemesinde rolleri olan Karluklar, 630-680 yıllarında kendi başlarına hareket ettiler ve zaman zaman Çin’e hücum ettiler. 640 yılı sularında Turfan havalisinde görülen Karluklar, Çinliler tarafından 650 ve 654 yıllarında mağlup edilince Tanrı Dağları’nın kuzey kısmındaki Çin idâresine bağlandılar. 665 yılına doğru tekrar toparlanan ve Göktürklerin kontrolü altında görülmeyen Üç-Karluk Beyi, önceleri taşıdıkları Kül-Erkin ünvanı yerine Yabgu ünvanı taşımaya başladı. Bunlar sonraları Kapgan tarafından II. Göktürk Kaganlığı’na bağlandılarsa da Çin’in kışkırtmalarıyla ayaklandılar. Bilge Kagan’ın ölümünden sonra Uygur ve Basmıllarla birlikte 742 yılında hâkim konuma geldiler ve Karluk Başbuğu, “batı yabgu” mevkiini aldı. Uygur Kaganlığı kurulduktan sonra ise yerleri yükseldi ve “doğu yabgu” oldular. Uygur Kaganlığı’ndaki bu Karluklar, tüm Karlukları temsil etmiyordu. Beşbalık havalisindeki Karlukların Tun Bilge adında ayrı yabguları vardı ise de Ötüken’deki Uygur Hakanlığı, bütün Karluklar tarafından üst tanınıyordu.

Batıda Arap ordularının ilerlemesini durduran Türgişlerin zayıfladığı tarihlerde, Türkistan’daki Türkleri bu kez Karluklar müdafaa ettiler. Maveraünnehir’de artık çok güçlü olan Emevî Araplar Seyhun’un ötesine akınlara başladılar. Buna karşılık Araplar arasındaki Abbâsî propagandasının artmasıyla Emevîler, öncekilerin aksine Araplığı geri planda tutan eşitlikçi bir siyaset güttüler. Çinliler bölgede bu şekilde azalan bir Arap baskısı ve dolayısıyla bir iktidar boşluğu olduğunu düşünerek batıya doğru genişleme siyaseti izlemeyi kararlaştırdılar. Nihayetinde 751 yılında bugünkü Taraz bölgesinde meydana gelen Talas Savaşı’nda Çinlileri tutan Karluklar, Çinlilerin maksatlarını anlayıp Arapların tarafına geçtiler ve Çinlilerin mağlup edilmesini sağladılar. Bu savaş neticesinde Çin, batıya genişleme siyasetini terk ederek içine çekildi ve buhrana sürüklendi. Yine Tarım Havzası’nın batısı Karlukların ve doğu bölgesi ise Uygurların hâkimiyetine geçti

Oğuz adının mânâsı üzerine çeşitli görüşler vardır. Gy. Németh’e göre Oğuz kelimesi, Türkçe “boy, kabile” demek olan ok sözünün çoğul eki olan z ilâvesiyle ok+uz yâni “boylar, kabileler” sözünden gelmedir. Bu izah, hem dilbilim hem de tarih bilimi açısından uygundur. Oğuz kelimesinin Çin kaynaklarında “kabile, âile” sözüyle karşılanması da bu görüşü desteklemektedir. Dolayısıyla Oğuz adı, etnik bir ad olmayıp siyasî mahiyetlidir ve “boylar birliği” demektir.

VI. yüzyıldan itibaren Göktürk Kaganlığı çatısı altında toplanan boylardan bir kısmı, 630 yılında başlayan fetret devrinde kendi aralarında toplanarak Tola-Selenga Irmakları havalisinde Doğuz Oğuz Kaganlığı’nı kurdular. Göktürk Kaganı İlteriş, 682 yılında Oğuzları mağlup etti ve savaşta ölen Oğuz Başbuğu Baz Kagan’ın balbalı, daha sonra İlteriş Kagan’ın mezarına dikildi.