ORTA ASYA TÜRK TARİHİ - Deneme Sınavı - 8

Rusya ilk kez Şir Gazi Han (1714-1728) döneminde Hive’ye işgal amaçlı bir askerî birlik göndermiş, ancak Hive hanı, Aleksandr Bekoviç-Çerkasskiy komutasındaki Rus askerlerini katletmiştir. Bu felaket uzun yıllar Rusya’nın hanlığa yönelik yeni bir sefer düzenlemesine engel olmuştur.

1757 yılında Çin’de hüküm süren King (Mançu) Hanedanı, Doğu Türkistan’ı işgal edince Hokand Hanlığı ile komşu olmuştur. 1760 yılında Çin’in hanlığı işgali gündeme gelince İrdana Biy, bir elçilik heyetini başkent Pekin’e göndererek tabiiyet bildirmiş, böylece ağır felaketle sonuçlanabilecek bir istilayı önlemiştir. Üstelik tabiiyet sözde olduğu gibi bu yeni ilişki ağından Hokand Hanlığı, Çin pazarına vergisiz giriş, Buhara Hanlığı’na karşı Çin’in desteğini temin gibi pek çok alanda, daha çok fayda sağlamıştır.

1809 yılından itibaren tahtta gördüğümüz Ömer Han (1809-1821), ilk iş olarak devletin gücünü artırmak adına ağabeyi döneminde küstürülen veya hanlıktan kovulan soyluları geri kazanmıştır. Ura-Tepe ile Hocend şehirlerinin yöneticilerinin tabiiyet istekleri kabul edilmiş, Deşt-i Kıpçak’ta yaşayan Kazaklardan bir kısmı itaat altına alınmış, 1816 yılında da Türkistan (Yesi) şehri hanlık topraklarına dâhil edilmiştir.

Abdurreşid Han hanlıkta medreseler inşa ettirerek Kaşgar şehrinin “Buhara-yı Sâni (İkinci Buhara, Küçük Buhara)” olarak isimlendirilmesinde etkin olmuştur.

Türkistan Hanlıklarında ilk kez Cengiz Kağan soyundan olmayıp da bir hanedan kuran ve ‘han’ unvanı alan kişi Mangıt Kabilesi’nin reisi Muhammed Rahim’dir. Onunla birlikte Buhara Hanlığı’nda Mangıtlar dönemi başlamıştır.

Halkının esas unsuru Özbeklerden oluştuğu için Özbek Hanlıkları olarak da isimlendirilen hanlıklar Batı Türkistan’da kurulmuş olup Buhara Hanlığı, Hive Hanlığı ve Hokand Hanlığı’ndan oluşmaktadır.

Hive Hanedanlığı dönemleri: Arapşahîler Hanedanı Dönemi (1511-1740), Kukla Hanlar Dönemi (1740-1804), Kongratlar Hanedanı Dönemi (1804-1920).

Bu dönemde hanlar soyluların elinde kukladan başka bir şey değildi. Han devlet işlerine
karıştırılmaz, sadece alınan kararları onaylayıcı bir rol oynardı. Hanla aralarında anlaşmazlık çıktığında ise kabile reisleri genellikle hanı ya azlederler ya da öldürürlerdi. Bu durum literatürde “Hanbâzi (Han Oyunculuğu)” şeklinde ifade edilmiştir.

Narbuta Biy, hanlıkta istikrarı temin ettiği gibi iktisadi gelişmelere de ortam hazırlamıştır. Onun dönemiyle birlikte ilk kez hanlıkta fulus ismi verilen para darp edilmiş ve değer olarak bir fulus bir koyuna eşitlenmiştir. Bunun yanı sıra o başkent Hokand’da büyük bir saray inşa ettirmiştir.

Naip: Tahtta hükümdar olmadığı zaman veya hükümdarın çocukluğu sırasında devleti
yöneten kimse

Bu hanımı Uygurların meşhur 12 Makamı’nın bir araya getirilmesinde önemli bir rol oynamıştır. Abdurreşid Han hanlıkta medreseler inşa ettirerek Kaşgar şehrinin “Buhara-yı Sâni (İkinci Buhara, Küçük Buhara)” olarak isimlendirilmesinde etkin olmuştur.

Muhammed Han (1591-1609) dönemi hanlığın en güçlü dönemidir.

Altın Beşik Efsanesi: Fergana’da kurulan Hokand Hanlığı’nın hükümdarları Alim Han’dan itibaren kendilerini han ilan edince meşruiyetlerini güçlendirmek için bu efsaneyi üretmişlerdir.

Hanlıklarda savaş düzeni ise şu şekildeydi Öncü kuvvet (manlay), sağ kanat (barangar), sol kanat (cavangar), merkez (kol) ve artçılar (çağdavul).

Yarkend Hanlığı’nda ise Sultan Abdurreşid Han döneminde Kaşgar şehrinde 360 hücreli ve iki katlı Reşidiye Medresesi ve Hanlık Medresesi, Yarkend’de ise Yeşil Medrese ile Aksu ve Hoten gibi hanlığın diğer şehirlerinde de çok sayıda medrese inşa edilmiştir. Buhara Hanlığı’nda ise Abdülaziz Han Medresesi, Kukeldaş Medresesi, Nadir Divan Bey Medresesi inşa edilen medreselerden bazılarıdır.

Buhara Hanlığı 1500 yılından 1920 yılına kadar hakim güçtür.

Ebu’l-Hayrlılar Hanedanı Dönemi 1500-1598 yılları arasındadır.

Astrahanîler Hanedanı Dönemi 1599-1756 yılları arasındadır.

Mangıtlar Hanedanı Dönemi 1756-1920 yılları arasındadır.

Hive Hanlığı (1511-1920) Türkistan Hanlıkları içinde Özbeklerin kurduğu ikinci devlet olan Hive Hanlığı Harezm’de
ortaya çıkmıştır.