ORTA ASYA TÜRK TARİHİ - Deneme Sınavı - 13

Büyük Selçuklulardan itibaren Orta ve Doğu Anadolu’nun İran’da kurulan devletlere bağlı sayılması ve Bizanslılara karşı yaptıkları faaliyetlerle Gaziler Sultanı sayılan Osmanlı Padişahları için bu gaza topraklarının meşru hâkimiyet alanı sayılması düşüncesidir. Yıldırım Bayezid ise Rumeli ve Anadolu’dan oluşan yeni bir siyasi yapı kurmak için faaliyete geçmişti. O Anadolu’nun siyasi birliğini sağlamak amacıyla yaptığı faaliyetlerini meşrulaştırmak için Mısır’daki Abbasi halifesinden Selçuklu Sultanlarına verilen Sultanü’r-Rum unvanını istemişti. Yıldırım Bayezid’in 1395 de Suriye’den Mısır’a dönmüş olan Berkuk’a elçi gönderip Rum ülkesinde sultan olmak için halifeden teşrif istemiş olduğunu ve Berkuk’un da bunu gönderttiğine dair bir bilgi mevcuttur.

Timur’un Ön Asya seferinin özellikle Ankara Savaşın’nın sonuçları Osmanlı ve bölge tarihi bakımından önemlidir. Osmanlılar, Anadolu’nun siyasi birliğini sağlamayı başarmışlardı. Timur’un seferi sonunda bu siyasi birlik bozuldu ve başta Karamanoğlu Beyli- ği olmak üzere Anadolu beylikleri topraklarını genişleterek yeniden canlandılar. Bizans, Osmanlılar karşısında zor durumda idi. Kostantinopolis Osmanlı kuşatması altında iken bundan kurtulduğu gibi, Bizanslılar Osmanlılara kaptırdıkları bazı yerleri geri aldılar ve hatta Osmanlı ailesinden rehin alır duruma geldiler. Bizans İmparatorluğu’nun ömrü elli yıl uzadı. Osmanlı Devleti, Fetret dönemine girdi ve bunun izlerini uzunca bir süre hissetti.

Uluğ Bey, medrese ve hankah, bir hamam Mescid-i Mukattâ dedikleri, bir mescid, Kûhek tepesinin eteğinde üç katlı rasathane, Kûhek tepesinin garp tarafındaki eteğinde Bağ-ı Meydan adlı bir bahçe ve bu bahçenin ortasında, Çihilsütûn dedikleri iki katlı sü- tunları taştan büyük bir bina yaptırmıştı. Rasathane ve medreselerde 70 kadar matematikci vardı. Uluğ Bey, Kadızade-i Rumi ve Gıyasüddin Kaşi ve Ali Kuşcu gibi bilim adamları ile rasathanede gözlem yapmış ve bir yıldız kataloğu (Zic-i Uluğ Bey) hazırlatmıştı.

Uluğ Bey, medrese ve hankah, bir hamam Mescid-i Mukattâ dedikleri, bir mescid, Kûhek tepesinin eteğinde üç katlı rasathane, Kûhek tepesinin garp tarafındaki eteğinde Bağ-ı Meydan adlı bir bahçe ve bu bahçenin ortasında, Çihilsütûn dedikleri iki katlı sü- tunları taştan büyük bir bina yaptırmıştı. Rasathane ve medreselerde 70 kadar matematik- ci vardı. Uluğ Bey, Kadızade-i Rumi ve Gıyasüddin Kaşi ve Ali Kuşcu gibi bilim adamları ile rasathanede gözlem yapmış ve bir yıldız kataloğu (Zic-i Uluğ Bey) hazırlatmıştı. Onlar burada bir ekol oluşturdular ve İslam dünyasında Nasırüddin Tusî’den sonraki dönemin doruk noktasını teşkil ettiler. Hazırlanan Zic, 17. asra kadar Avrupa 19. asra kadar İslam dünyasında ve Hindistan’da kullanılmaya devam etti. Burada yetişen bu alimlerden özellikle Kadızade ve Ali Kuşcu, hazırlanmasına katkıda bulundukları Zîc dışında, yazdıkları eserleri ve yetiştirdikleri talebeleri vasıtasıyla Osmanlı bilim dünyasını da etkilemiş simalardır. Bu alimlerin eserleri İstanbul, Bursa Malatya, Diyarbekir, Sivas, Erzurum, Kahire, Bağdat medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur.

Babür’ün Eserleri

Vekâyi (Babür’ün Hâtıratı, Babürnâme): Babür’ün kendi yaşadıklarını anlattığı ve bizzat Çağatayca kaleme aldığı bu eseri sadece Çağatayca’nın değil, bütün Türk edebiyatının en güzel mensur örnekleri arasında sayılmaktadır. Bu kitabın en büyük özelliği, hadiselerin bir hükümdardan beklenmeyecek derecede samimiyetle kaleme alınmış olmasıdır. Ayrıca eser, çeşitli dillere tercüme edilerek defalarca basılmıştır.

Aruz Risâlesi: Bu eser, Babür’ün edebiyat nazariyatçılığı yönünü ortaya koymuştur. Aruz konusunda yazılan Türkçe ve Farsça benzerlerinden biraz farklı olan bu eserinde Babür, bilinen vezin, sanat ile nazım şekillerini, kendisinden ve başka şairlerden örnekler vererek açıklamıştır.

Mübeyyen: Babür’ün Hanefî fıkhıyla ilgili bazı konuları (sefer, misafirlik, zekât, öşür, haraç…) mesnevî tarzında ve failün vezniyle yazdığı bir risâledir.

Risâle-i Vâlidiyye Tercümesi: Bir Nakşibendî şeyhi olan Hoca Ubeydullah’ın, tasav- vuf ahlâkı konusunda Farsça olarak yazmış olduğu “Validiyye” risâlesinin manzum ter- cümesidir.

Dîvân: Bu eser, Babür’ün hayat felsefesini, karakterini ve sanat gücünü göstermesi açısından son derece önemlidir. Divan’da Babür’ün; aşk, tabiat, güzellik gibi kavramları işlediği şiirleri ile içtimai, ahlakî ve tasavvufî şiirleri de bulunmaktadır.

Timur ve soyundan gelenler Orta Asya ile İran’da yaklaşık 150 yıl hüküm sürdüler.

Çağatay Hanı Alaadin Tarmaşirin’in ölümünden (1334) sonra hanlık parçalandı.

Timur’un devletinin temelini oluşturan nüfusu şehirlerde oturan tarım, ticaret erbabı ve Türk-Moğol boylarından oluşuyordu. Bu boylar arasında Barlas, Celayir, Arlat gibi eski boyların yanı sıra Karunas, Yasavuri gibi yeni oluşan boylarda vardı.

Yıldırım Bayezid ile Timur arasında cereyan eden ve Ankara Savaşı ile sonuçlanan mücadelenin nedenlerini
şu başlıklar altında sıralayabiliriz.
1. Erzincan Emîrliği Meselesi
2. Anadolu Beylerinin Şikâyeti
3. Sivas’ın Timur Tarafından Alınışı
4. Mülteciler Meselesi (Karakoyunlu Kara Yusuf ve Sultan Ahmet Celayiri’nin
Bayazid’a sığınması)

Ancak Timur seferin başında hastalandı ve 19 Şubat günü öldü (1405).

Timur’un vefatından sonra yaşanan saltanat mücadeleleri 1) Maveraünnehir-Horasan, 2) Azerbaycan ve Irak-ı Acem ve Arap, 3) Fars, Kirman, Huzistan bölgeleri olmak üzere Timur’un oğul ve torunlarının idaresinde olan başlıca üç bölge üzerinden incelenmektedir.

Şahruh’un uzun süren saltanat döneminde bölge valisi konumundaki oğulları Uluğ Bey, İbrahim ve Baysungur Mirzalar başta olmak üzere hanedan üyeleri ve büyük emîrler, imar ve kültürel işlerle meşgul oldular.

Şahruh’un oğlu büyük astronom ve matematikçi Uluğ Bey, oğlu Abdüllatif
tarafından öldürüldü, baba katili sıfatıyla altı ay sonra kendisi de öldürüldü.

Bizzat kendisinin bir ilim adamı olarak yer aldığı ilmi faaliyetler neticesinde Zic-i Uluğ Bey olarak da tanınan zic hazırlanmıştır. Semerkan’da kurduğu rasathanede birlikte çalıştığı Ali Kuşcu, Gıyasüddin Kaşi, Bursa’dan buraya gitmiş olan Kadızade-i Rumi gibi alimler ilim tarihinde ayrıcalıklı yerleri olan simalardır.

Şahruh’un vefatından sonra hanedan üyeleri arasında ciddi bir mücadele yaşandı. Şahruh’un oğlu büyük astronom ve matematikçi Uluğ Bey, oğlu Abdüllatif tarafından öldürüldü, baba katili sıfatıyla altı ay sonra kendisi de öldürüldü (1449).

Kuzeyde İli Nehri havzası Çağatay Hanlığının bölgesine dahildi. Doğru yanıt C’dir.

Emir Timur büyük bir hanedana mensup değildi. Doğru yanıt B’dir. Doğru yanıt B’dir.

Emir, Karaçar Noyan’a kendisine bağlanması için haber göndermemiştir. Doğru yanıt D’dir.

Timur, Toktamış’ı yendikten sonra Bağdat’ı ele geçirmiştir. Doğru yanıt A’dır.

Timur’un Yıldırım Bayezid’e yazdığı mektubunda “Çerkez oğlancığı” diye bahsettiği Berkuk’tur. Doğru yanıt A’dır.