ORTA ASYA TÜRK TARİHİ - Deneme Sınavı - 10

Astrahanîler Hanedanı Dönemi 1599-1756 tarihleri arasındadır. Doğru cevap C'dir.

Mangıtlar Hanedanı Dönemi 1756-1920 arasında 164 yıl sürmüştür. Doğru cevap D'dir.

Türkistan Hanlıkları içinde Özbeklerin kurduğu ikinci devlet olan Hive Hanlığı Harezm’de ortaya çıkmıştır. Harezm, Aral Gölü’nün hemen güneyinde, Amu-Derya (Ceyhun, Oxus) Nehri’nin aşağı mecrası boyunca uzanan bölgenin adıdır. Doğru cevap A'dır.

Nadir Şah 1747 yılında öldürülmüştür. Doğru cevap B'dir.

2015 yılında kuruluşunun 550. yılı kutlamaları yapılan Kazak Hanlığı, Doğu Deşt-I Kıpçak’ta hüküm sürmüştür. 15. yüzyılın başından itibaren Altın Orda Hanlığı’nın zayıflaması ile birlikte Doğu Deşt-i Kıpçak’ta yeni gruplar ortaya çıkmıştır. Bu anlamda birliğini ilk tamamlayanlar Mangıtlar (Nogaylar) olmuşlar ve Hazar Denizi’nin kuzeyinde Volga (İdil) ile Ural (Yayık) Nehirleri arasında hayat sürmeye başlamışlardır. Nogayların doğusunda ise Şiban Ulusu yaşamakta ve artık bir müddetten beri onlar Özbekler olarak anılmaktaydı.

Hanlıklarda savaş neticesinde elde edilen ganimet en önemli gelir kaynağıydı. Ancak bunun yanı sıra havyan yetiştiriciliği, tarım ve zanaat diğer geçim kaynakları olarak önemliydi.

1473 yılında Kazakların yeni hanı, Giray’ın oğlu Burunduk olmuş ve 1511 yılına kadar tahtta kalmıştır. Onun döneminde Kazak Hanlığı, Deşt-i Kıpçak’ın doğu ile merkezi bölgelerine tam anlamıyla hakim olarak kuruluş sürecini tamamlamıştır. Doğru cevap C.

Topraklarının Ruslar tarafından işgali, özgürlüklerine düşkün olan Kazaklar tarafından hemen kabullenilmemiş, başta Sırım Batur (1783-1797), Colaman Tilenci (1822- 1824) İsatay Tayman (1836-38) ve Kenasarı Kasım’ın (1837-1846) liderliğinde olmak üzere pek çok isyan hareketi gerçekleşmiştir. 1733-1771 yılları arasında hanlık makamını üstlenen Ebu’l-Mambat ile 1771-1781 yılları arasında han olan Abilay dönemlerinde Orta Orda, Rus egemenliğini kabul etmişlerdir. Doğru cevap D.

Türkistan Hanlıkları içinde Özbeklerin kurduğu ikinci devlet olan Hive Hanlığı Harezm’de ortaya çıkmıştır. Doğru cevap B.

Astrahaniler ve Mangıtlar Buhara Hanlığı döneminde hüküm sürmüştür. Hive Hanlığı zamanında 1804-1920 yılları arasında hüküm sürmüş hanedanlık Kongratlardır. Doğru cevap A.

16. yüzyılın başından itibaren Türkistan sahasında birbiri ardı sıra kurulan hanlıklar Osmanlı Devleti’ne karşı her zaman hürmetkar olmuş ve iyi ilişkiler kurmuştur. Bununla birlikte, 16. ve 17. yüzyıllarda Şii Safevî Devleti, müteakiben de Rusya’nın varlığı Osmanlı
Devleti ile Türkistan Hanlıkları arasındaki ilişkilerin gelişiminde temel rol oynamıştır. İkili ilişkilerde bir diğer önemli husus ise hac meselesi olmuştur. Türkistanlı hacılar için Mekke ve Medine’ye gitmeden İstanbul’u ziyaret etmek bir genel kabul halini almıştır. Ek olarak Türkistan Hanlıklarının hükümdarları diğer hanlıklara üstünlük sağlamak ve Rusya ile Çin ilerleyişini durdurmak adına zaman zaman Osmanlı Devleti’nden askerî uzman ve silah talebinde bulunmuş, Buhara Hanlığı hükümdarı Emîr Haydar örneğinde olduğu gibi de medreselerde okutulacak kitap kalmaması gerekçe gösterilerek Osmanlı sultanından kitap talebinde bulunulmuştur. Osmanlı Devleti, hanlıkları fethetme gibi bir politika izlememiştir. Doğru cevap C'dir.

Kukla han üzerinden kabile beylerinin yönetimi üstlenme girişimi kaynaklarda hanbazi (han oyunculuğu) olarak nitelendirilmiştir. Doğru cevap B.

Türkistan hanlıklarında din adamlarının siyasetteki etkisi fazladır ve güçlü bir eyalet bürokrasisi olduğu için bu iki ifade yanlıştır. Hanlıklarda en üst düzey yönetici handır ve hanlıklar kalabalık bir bürokrasi ağı ile yönetilmiştir. Doğru cevap B.

Ebu’l-Hayrlılar, Astrahaniler ve Mangıtlar Buhara Hanlığı Döneminde hüküm sürmüştür. Bunlardan Ebu’l-Hayrlılar 1500-1598 yılları arasında iş başına geçmişlerdir. Doğru cevap A.

II. Abdullah 1561 yılında babası İskender’i Buhara’da tahta çıkarmasına rağmen, gerçek yönetici kendisi olmuştur. 1557’de Buhara, 1573’te Belh, 1574’te Hisar, 1578’de Semerkand, 1582’de Taşkent, 1583’te Fergana ona tabi olmuştur. Bütün bu başarılarının arkasında şahsi karizması ve kabiliyetinin yanı sıra Cuybarî Hocalarının desteği önemlidir. Yine 1583 yılında tahta çıkışında bu hocaların o dönemdeki şeyhleri Hoca Ebubekir Sa’d Cuybarî önemli bir rol oynamıştır. Han olduktan sonra da fetihlerine devam eden II. Abdullah, 1584’te Bedehşan, 1588’de Herat, 1589’da Meşhed gibi pek çok şehir ve bölgeyi fethetmiştir. Bunun yanı sıra 1583, 1593 ve 1595 yıllarında Harezm, yine 1595 yılında Yarkend Hanlığı’nı işgal etse de, bu işgaller kalıcı olmamıştır. II. Abdullah 8 Şubat 1598’de vefat etmiştir. II. Abdullah Han dönemi, Muhammed Han Şibanî’den sonra hanlığın en güçlü olduğu dönemdir. Bu husus sadece yapılan fetihlerle değil, imar ve iskân faaliyetleri ile de kendisini gösterir. Bu dönemde başta medrese ve camiler olmak üzere pek çok yapının inşa edilmesinin yanı sıra, sulama sisteminin, ticaretin ve yolların geliştirilmesi için önemli adımlar atılmıştır.

1702 yılında tahta çıkan Ubeydullah Han (1702-1711) döneminde ise merkezî otoritenin güçlendirilmesi için pek çok kabile beyi devlet görevlerinden alınarak onların nüfuzu kısıtlanmış, gelirin artırılmasına yönelik olarak da yaklaşık 1/3 oranında paranın ayarıyla oynanarak kur ayarlaması yapılmış ve başta Cuybarî Hocalarınınki olmak üzere vakıf arazilerinden vergi alınmaya başlanmıştır. Ancak hanın bu uygulamaları uzun yıllardır hanlıkta güç ve nüfuz oluşturan kişi ve grupları ciddi manada rahatsız etmiş, paranın değerinin düşürülmesi de neredeyse bütün bir hanlık halkının hana tavır almasını gündeme getirmiştir. Sonunda Ubeydullah Han 16 Mart 1711’de suikasta uğradığı gibi sarayı ve hazinesi de yağmalanmıştır.

Muzafferüddin (1865-1885) zamanında, 1868 yılında Buhara Hanlığı, Rusya tarafından işgal edilerek manda (himaye altında) devlet haline getirilmiştir. Rusya özellikle ilk dönemlerde hanlara doğrudan müdahil olmayıp hanlığın içişlerine karışmamış, hatta ilişkiler işgal öncesindeki şekliyle devam etmiştir. Emîr Abdulahad (1885-1910) her yıl düzenli olarak St. Petersburg’u ziyaret etmiştir. Ancak Rus hükümeti 1887 yılında demiryolu hatlarını hanlığı da içine alacak şekilde genişlettikten sonra iş değişmiş, özellikle başkent Buhara’da Rus yerleşim birimleri oluşturulmuştur. 1905 İhtilali’nden sonra Buhara Hanlığı’nda yenileşme hareketleri belli bir ivme kazansa da gelenekçiler tarafından etkinliği sınırlandırılmıştır. 1917 Ekim İhtilali’nden sonra da varlığını bir süre devam ettiren Buhara Hanlığı, ne var ki, Ağustos 1920’de Kızıl Ordu tarafından işgal edilmiş, son hükümdar Alim Han (1910-1920) tahttan indirilmiştir. Sovyet yönetimi 6 Ekim 1920’de hanlığı ortadan kaldırdığını ve Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti’nin kurulduğunu ilan etmiştir.

Türkistan Hanlıkları içinde Özbeklerin kurduğu ikinci devlet olan Hive Hanlığı Harezm’de ortaya çıkmıştır. Cengiz Kağan tarafından 1221 yılında işgal edilen bölge kısa sürede toparlansa da, daha tahripkâr bir saldırıya Emîr Timur tarafından uğramıştır. 1371-1379 yılları arasında Emîr Timur tarafından düzenlenen dört seferle Harezm büyük yıkım yaşamıştır. Bu tarihten itibaren 1505 yılında Muhammed Han Şibanî tarafından fethedilinceye kadar Timurlu idaresinde kalmıştır. Takriben beş yıl Buhara Hanlığı idaresinde kalan bölge Muhammed Şibanî’nin 1510 yılında Merv Savaşı’nda yenilmesi üzerine Safevî Devleti’ne tabi olmuştur.

Hive Hanlığı, Han olduktan sonra Arapşahî Hanedanından İlbars, birbiri ardı sıra Harezm’in diğer şehirlerini fethetmiş, böylece otoritesi geniş bir sahaya yayılmıştır 1515 yılında kalabalık bir Özbek grubunun Deşt-i Kıpçak’tan bölgeye göçü ile konumu daha da kuvvetlenen İlbars Han, Türkmen kabilelerini de hanlığına tabi kılmıştır.