ORTA ASYA TÜRK TARİHİ - Deneme Sınavı - 9

İmparator II. Theodosius’un, Balkanlar’da Hunlara karşı bir müdafaa hattı teşkil etme teşebbüsüne girişmesi, Doğu Roma’nın ağır mali kriz içerisinde bulunması, 446’da ortaya çıkan salgın hastalık ve 447’deki büyük İstanbul depremi gibi Doğu Roma’nın içine düştü­ğü çok zor şartları değerlendiren Attila, 447’de II. Balkan Seferi’ne çıktı. Doğru cevap D'dir.

Hazarların Bizans ile tesis ettikleri işbirliği ve izledikleri siyaset ile faaliyetleri neticesinde Sasani Devleti oldukça güç kaybetmiş ve yıkılış sürecine girmiştir. Doğru cevap C'dir.

IX. yüzyılın ortalarına kadar Hazar Devleti devamlı olarak büyüyen, oldukça geniş bir coğrafyaya ve farklı kavimlere hükmeden bir vaziyetteydi. Devlet ve toplumdaki değişime paralel olarak bozkırlı Hazar Türkleri askerî özelliklerini kaybetmeye ve orduyu ücretli yabancı unsurlara teslim etmeye başladı. Ulaşılan maddi güç ticareti ön plana çıkardı. Ül­kede dil, din ve ülkü birliği yok oldu. Zenginleşmenin doğal bir sonucu olarak toplumda hâkim olan sefahat, bozkır hayatı içerisinde dinamik bir hayat süren insanların şehirler­de kabuk ve kimlik değiştirmelerine yol açtı. Sahip olunan zenginlik ve kaybolan askerî disiplin ile sistem Hazarları, doğudan gelen Türk boyları başta olmak üzere birçok top­luluğun hedefi haline getirdi. Hakanlık başta olmak üzere müesseselerin bozulması, dev­leti oluşturan kavimler ile boyların kopma noktasına gelmesi, ayrıca Bizans başta olmak üzere komşu ülkelerin menfaat ve siyasetlerinin Hazarlarla çatışmaya başlaması, onları farklı cephelerden saldırılara maruz bıraktı. Nitekim ilk evvela idareleri altındaki boylar, devletler, kavimler isyan bayrağı açtı. Tüm bu olaylar Hazar Devleti’nin yıkılışında önemli etkiye sahiptir. Doğru cevap B'dir.

Boris Han(852–889)’ın 864 yılında Ortodoksluğu resmen kabulü ve Han unvanını bırakıp ye­rine Çar unvanı almasıyla Bulgarların Türklüğü ile Tuna Bulgar Devleti sona ermiş oldu. Doğru cevap A'dır.

X.yüzyılda İslam kültür dairesine girmiş olan İtil Bulgar Devleti Hükümdarı Almış Han, İsmini Emîr Cafer bin Abdullah olarak değiştirmiş ve 920-921’de Abbâsî Halifesi Muktedir Billah’a mektubunu götüren elçi göndermiştir. Mektubunda halifeden İslamiyet’i öğretecek din âlimleri, İslami müesseseler inşa edecek ustalar ve Hazarlara karşı yapılacak kale ile diğer masraflar için para göndermesi ricasında bulunmuştur. Halife bu isteği kabul ederek, mektubunu okumak ve hediyelerini teslim etmekle görevli meşhur İbni Fadlan’nın da yer aldığı elçilik heyeti yollamıştır. İtil Bulgar ülkesine giderken Elçilik heyeti 922 yı­lında Bulgar ülkesine ulaşmış ve o tarihten itibaren İtil Bulgar Devleti Abbasî halifelerine bağlı bir Müslüman ülkesi, Bulgarlar ise Doğu Avrupa’da Türk-İslâm kültürünün ilk tem­silcisi durumuna gelmişlerdir. Doğru cevap C'dir.

Tahta çıkış tarihi bilinmeyen Hükümdar Rua zamanında ağırlık merkezi Macaristan sahası olan Hun Devleti emperyal güç haline gelmeye başladı. Rua, ülkesine gelen Romalılarla barış görüşmesi yapmaya hazırlandığı bir sırada vefat etti (434). Bunun üzerine Hun yönetimini Attila ve Bleda üstlendiler. Türk devlet teşkilatında daima büyük kardeşin tahta çıkması kesin olmayıp, şehzadeler arasında en liyakatlisinin başa geçmesi geleneği var olmasına rağmen, Bleda Hun Hükümdarı olmuştur. Fakat üstün kabiliyetlerinden dolayı 445 tarihinde Bleda’nın ölümüne kadar devletin idari-askeri bütün işlerini Attila yürütmüş, bu tarihten sonra da devletin tek hakimi olmuştur.

452 yılında Attila’nın ölümünden sonra Hun Devleti çözülmeye başladı. Hun tahtına büyük oğlu İlek çıktı ise de hakimiyeti çok kısa sürdü. İktidarı sırasında zayıflamaya başlayan merkezi gücü ayakta tutmaya ve ayrılmaya çalışan kavimlerin hareketini durdurmaya çalıştı. İsyan eden Gepid Kralı Ardarik’e karşı mücadele etti. Hun Devleti’nin parçalanma aşamasında hayati önemi bulunan ve bugünkü Macaristan’da olduğu tahmin edilen Nedao (Neato) Nehri civarındaki savaşta ordusu Gepidler karşısında mağlup oldu, kendisi de savaş meydanında aldığı yaralar neticesinde öldü (454). Çok sayıda zayiat veren Hunlar geri çekildi. Bunun üzerine Attila’nın kendisine çok benzeyen ortanca oğlu Dengizik ile Attila’nın en sevdiği küçük oğlu İrnek kendilerine sadık kalan ve topraklarını kaybeden Hunlarla birlikte Karadeniz’in kuzey bölgelerine doğru çekildiler.

460 senesinin ilk yarısından itibaren Dengizik ve İrnek durumlarını düzeltmeye gayret ettiler.  Pontus steplerinde, Tuna’nın aşağısındaki kuzey bölgelerinde tutunmaya çalıştılar. Dengizik 466/467 kışında donmuş olan Tuna üzerinden geçerek askerleri ile birlikte Batı Transilvanya’ya girdi. Doğu Roma kuvvetleriyle mücadele etti. 469’da yeni Trakya kumandanı Anagastes, Dengizik’in Hunlarını mağlup etti ve ele geçirilen Dengizik’in kesilen kafası İstanbul’da At Meydanı’nda teşhir edildi. Dengizik’e bağlı Hunların çoğu dağıldı ve Romalılara tâbi oldu. Böylece Hun Devleti tarihe karışarak Hun siyasi varlığı sona erdi. Dobruca taraflarına çekilen İrnek’e bağlı Hunlar ise, gelecekte Ogurlarla beraber Bulgarların oluşmasında temel unsur oldular ve Bulgarlar tarafından ata kabul edildiler.

558-805 yılları arasında yaklaşık olarak 250 yıl kadar Orta Avrupa’ya ve Balkanlara hakim olan Avarlar, Bizans ile Slavlar başta olmak üzere birçok topluluğun tarihlerinde önemli rol oynadılar.

Savaşçılığı, idareciliği ve güzelliği ile meşhur Türk kraliçesi Boarık “100 bin” kişilik Sabar ordusuna kumanda etmiştir. Bizans İmparatoru Justinianus (527-565) gönderdiği hediyelerle Balak’tan (ölm. 520’ler) sonra onun yerine geçen dul hatunu Boarık (Bug-arık) ile anlaşarak Sabarları kendi safına çekmiştir (528).

Ana karakter itibariyle Göktürk devlet teşkilatını esas alan bir idari yapıya sahip olan Hazar Devleti’nde başta bulunan kişiye Hakan adı verilirdi. Hazarlar, zaman içerisinde değişik faktörlerin tesiriyle birçok açıdan değişim göstermiştir. Bunun bir yansıması olarak başlangıçta tek bir Hakan tarafından yönetilen devlette VIII. yüzyılın ikinci yarısından sonra “çifte yönetim” şekli görülmeye başlanmıştır. Devletin kuruluşundan itibaren tam yetki ile yönetimi elinde bulunduran Hakan, bir nevi hakimiyetin ve temsiliyetin sembolü haline gelmiştir.

Çok hukuklu bir yapıya sahip olan Hazar Devleti’nde hukuki işleri yürüten yedi hakim
bulunmakta idi. Bu hakimlerden ikişer tanesi Yahudi, Hristiyan ve Müslüman toplumlara
tahsis edilmiş, eski Türk dininde olanlara da bir hakim ayrılmıştı. Ülkede Müslümanların
başında görevlendirilen ve “Hazz” adı verilen bir kimse vardı.

Hazarlarda genel olarak eski Türk inanç ve kültürü hakim olsa da, Hazar ülkesinde birçok din bir arada yaşamış, engin din hürriyetinin sonucu olarak değişik dinler Hazar topraklarında misyonerlik faaliyetlerine girişmişler ve inançlarını yaymışlardır. Ülkede camiler, kiliseler ve sinagoglar yan yana yer almıştır. Hazarların esas ve uzun süre bağlı kaldıkları dinleri Gök Tanrı Dini idi. Hazarlar arasında ilk devirlerden itibaren görülen ve küçümsenmeyecek sayıda yayılmaya başlayan bir diğer din de Hristiyanlıktı. Kafkasya, Azerbaycan, Güney Rusya ve Kırım’da Hristiyanlık VI. yüzyıldan itibaren yayılmaya ve yerleşmeye başlamıştır. Hazarlar arasında Müslümanlık da yayılmaya başlamış ve İslam mücahitleri; Ermenistan, Güney Kafkasya ve Hazar ülkesinde fetihler yaparken dinlerini de yaymaya çalışmışlardır. Hazarların X. yüzyılda Ruslar karşısında güç duruma düşmeleri
ve 965’te Hakan’ın Harizmlilere sığınması, çok kalabalık Hazar kütlelerinin İslamiyet’e girmesine sebep olmuştur. Bunlar yanında Hazarların Hz. Musa şeriatını benimseyerek Musevi dinine girişleri Ortaçağ’dan beri şaşırtan ve tartışılan bir hadise olmuştur.

Asya Hunlarından beri devam eden Dulo isimli hükümdar ailesi soyundan gelen Kubrat (Kurt); VII. Yüzyılın ilk yarısında Karadeniz ve Kuzey Kafkasya arasında dağınık halde yaşayan ve bir kısmı sınırları Karadeniz’e dayanan Göktürklere; bir kısmı ise Pannonia merkezli devlet kuran, hakimiyetlerini Kafkaslara kadar genişleten Avarlara tabii yaşayan Bulgarları istiklal mücadelesi için bir araya getirdi. Mücadeleler sonucunda Kubrat, Azak Nehri’nin kuzeyindeki saha merkezli olmak üzere Dnyeper bölgesinde Büyük (Magna) Bulgar Devleti’ni kurdu(635) ve yeni devletin ilk Hanı oldu. Kısa sürede sınırlarını doğuda Don boylarına, batıda ise Bug Nehri’ne kadar genişletti. Kubrat Han devleti kurduktan sonra İstanbul’a elçi göndererek Bizans İmparatoru Herakleios (610–641)’la antlaşma imzaladı. İmparator Herakleios, Avar-Sasani ittifakına karşı yeni bir müttefik bulması açısından Büyük Bulgar Devleti’nin varlığını kabul etti ve Kubrat Han’a hediyeler göndererek ona Patrik unvanı verdi. Büyük Bulgar Devleti, kurucusunun 665 yılında ölümünden sonra fazla yaşayamadı.

Boylar halinde yaşayan Peçenekler, bir devlet vücuda getirememişlerse de, savaş zamanlarında aralarında siyasi birliğini sağlayarak bir liderin önderliğinde teşkilatlanmışlardır.

Hunlar ve Doğu Romalılar arasında yapılan barış görüşmeleri sonucu, 447’de tarihte Anatolius Barışı diye bilinen ve ağır şartlar taşıyan antlaşma imzalandı. Buna göre Doğu Roma, 6 bin libre harp tazminatı ve yıllık 2100 libre vergi ödemeyi kabul etti. Doğru cevap D şıkkıdır.