ORTA ASYA TÜRK TARİHİ - Deneme Sınavı - 3

Hârezmşâhlar hükümdarı ‘Alâ’u’d-dîn Muhammed'in Moğollardan daha güçlü bir orduya sahip olmasına rağmen Cengiz Han'ın orduları karşısında yenilgiye uğramasının nedeni, ‘Alâ’u’d-dîn Muhammed'in, Moğollara karşı meydan savaşı vermek yerine ordusunu bölerek farklı şehirlerin surlarında savaşmayı tercih etmesidir.

Cengiz'in Moğol veraset yasasına göre veliaht ilan ettiği ve ölümünden sonra tahta çıkan oğlu, Ögedey'dir.

Kösedağ Savaşı'nın 1243 yılında Anadolu Selçukluları ve Moğollar arasında gerçekleşmiş ve Moğol galibiyeti ile sonuçlanmıştır.

Moğolların Çin'de kesin hakimiyetini sağlayan ve Moğolların son büyük hükümdarı olan yönetici, Kubilay Han'dır.

İlhanlı - Moğol Devleti'nin Suriye'deki ilerleyişini durduran güç, Memlüklerdir.

Selçuklular, Cengiz Han'ın ölümünden sonra oluşan Moğol devletlerinden biri değildir.

Karadeniz'in kuzeyine hakim olan ve Cengiz Han'ın varislerinden olan Moğol Devleti, Altın Ordu devletidir.

Cengiz İmparatorluğu’nu kuran Moğollar hakkında en tafsilâtlı bilgileri veren Çin kaynaklarıdır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Hârezmşâhlar Devleti’nin sona ermesiyle Moğollar’ın önünde batı yolu açıldı. Merv, Nîşâbûr, Belh, Tirmiz ve Herât gibi önemli Horâsân şehirleri peş peşe Moğollar’ın eline geçti. Doğru cevap C seçeneğidir.

Moğol istilası, tıpkı Orta Asya ve İran coğrafyası gibi Anadolu’nun etnik yapısının yeniden şekillenmesinde de önemli rol oynamıştır. Türkmen boylarının Anadolu’ya göçü Moğol istilasından sonra oldukça hızlanmıştır. Moğollar karşısında tutunamayan pek çok Türk boyu, İran yaylası üzerinden Anadolu’ya göç etmiştir. Anadolu’ya giren bu kalabalık kitleler uçlara doğru çekilerek Anadolu’nun Türkleşmesinde ve Türkmen beyliklerinin kurulmasında önemli rol oynamışlardır. Kalabalık Türkmen kitlelerinin yanı sıra, memleketlerinin Moğollar tarafından yakılıp yıkıldığını gören pek çok İranlı da Anadolu’ya sığınarak Selçuklu Devleti’nin hizmetine girmiştir. Bu gelişmeler bir yandan Anadolu’da şehir hayatını İran kültür muhitinin tesirine sokarken, diğer yandan uçlarda Türkmenler’in etkinliklerini artırmalarına sebep olmuştur. Türkmen boylarının yavaş yavaş uç bölgelerinde toplanması, sonraki dönemlerde aralarında Osmanlı Beyliği’nin de bulunduğu uç beyliklerinin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. İstilaya uğrayan yerlerdeki medreseler, kütüphaneler, vakıf eserleri ve ilim merkezleri tahrip edilmesi, Moğol istilasının Yakındoğu coğrafyasına etkilerindendir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Cengiz Han daha sağlığında, mülâyim karakteri ve şefkâtli tutumu ile ön plana çıkan Ögedey’i veliaht tayin etmişti. Cengiz Han’ın vefatının ardından, verasetin kurultay tarafından onaylanmasına kadar, devleti Cengiz Han’ın en küçük oğlu Tuluy idare etti. Ögedey ancak 1229 yılı ilkbaharında Kerülen nehrindeki Kodege adasında tertip edilen büyük kurultayın ardından, vasiyet gereğince, kardeşi Çağatay ve amcası Otçigin Noyan tarafından ellerinden tutulmak suretiyle kağan olarak tahta oturtuldu. Doğru cevap D seçeneğidir.

Nasturîlik’ten önemli ölçüde etkilenen Güyük, etrafında Hıristiyan danışmanlara yer verdi. Hıristiyan vezîri Çinkay’ın tesirinde kalarak, Hıristiyanlar’ı diğer dinlerin mensuplarından üstün tuttu. Özellikle de Müslümanlar’a karşı düşmanca davrandı. Doğru cevap B seçeneğidir.

Kubilay Kağan 1260-1294 yılları arasında imparatorluk yapmıştır. Doğru cevap C seçeneğidir.

Kubilay Kağan, Moğol İmparatorluğu’nun son büyük hükümdarı olmuştur. Onun vefatından sonra İlhanlı ve Altın Ordu hükümdarları büyük hana olan tâbiiyet bağlarını yavaş yavaş koparmışlardır. Moğol hâkimiyeti Çin’de Kubilay’ın halefi Temür Olcaytu Kağan’ın ölümünden sonra önemli bir varlık gösterememiştir. Doğru cevap B seçeneğidir.

Bâydû’yu bertaraf ederek İlhanlı tahtına çıkan Gâzân Han (1295-1304) şehzâdeliğinde ânî bir kararla İslâmiyet’i kabul etmişti. Gâzân’ın tahta çıkmasıyla birlikte İslâmiyet, İlhanlı Devleti’nin resmî dini haline geldi. Doğru cevap A seçeneğidir.

İlhanlı hâkimiyeti, onca olumsuzluğun yanında Yakındoğu’da bazı olumlu izler de bıraktı: Bilhassa Gâzân Han devrinde İlhanlı ülkesinde büyük bir imâr faaliyeti başlatıldı. İran tarih yazıcılığının en önemli eserleri İlhanlı sarayı ile irtibatta olan müverrihler ya da bu devletin hizmetindeki bürokratlar tarafından kaleme alındı. İlhanlı vergi ve mâliye usulû, bu coğrafyada daha sonra kurulan mahallî hâkimiyetler tarafından aynen benimsendi. Çin’den Akdeniz’e kadar geniş bir coğrafyanın tek bir devletin sınırları içerisinde birleştirilmesi, doğu-batı ticaretinin gelişmesi ve Çin kültürünün Yakındoğu’ya taşınması için uygun bir zemin hazırladı. Bu dönemde pek çok eser Çince’den Farsça’ya tercüme edildi. Aynı tesirler, başta minyatür olmak üzere güzel sanatlar alanında daha belirgin bir şekilde hissedildi. Türk-Moğol giyim tarzı, Moğol hâkimiyetine girmeyen Suriye ve Mısır gibi ülkelerde dahi taklit edilmeye başlandı. İlhanlı hükümdarları astronomi ilmine ilgi duydular ve bu yöndeki çalışmaları teşvik ettiler. Bu dönemde İslâm dünyasının en büyük rasathanelerinden birisi olan Merâga Rasathanesi’nin yanı sıra, Tebrîz’de de astronomiyle ilgili çalışmalar yapmak üzere bir rasathane kuruldu. Doğru cevap D seçeneğidir.

Çağatay hanlığı etnik, sosyal ve kültürel saiklerin tesiriyle XIV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hızlı bir “Türkleşme” sürecine girdi. Doğru cevap B seçeneğidir.

Moğol adı kaynaklarda ilk defa VII. yüzyılda Çin’in T’ang sülalesi resmî tarihleri Chiu T’ang-shu ve Hsin T’ang-shu’da “Mêng-wu” ve “Mêngwa” şeklinde, Proto Moğol Shih-wei kabile grupları arasında önemsiz küçük bir kabile adı olarak zikredilmiştir.

Cengiz İmparatorluğu’nu kuran Moğollar, gerek Çin gerekse İslâm ve Avrupa kaynaklarında “Tatar” adıyla zikredilmişlerdir. Onlar hakkında en tafsilâtlı bilgileri veren Çin kaynakları bu dönemde Tatarlar’ı üçe ayırmaktadır. Çin seddinin hemen kuzeyinde yarı yerleşik bir hayat yaşayan “Ak Tatarlar” Çin kültürünün bariz tesiri altında idiler. Cengiz Han’ın da mensup olduğu “Kara Tatarlar” Gobi Çölü’nün kuzeyinde göçebe bir hayat sürmekteydiler. Moğolistan ile Baykal Gölü’nün daha kuzeyinde yaşayan “Barbar Tatarlar” ise avcılık yaparak yaşamlarını devam ettirmekteydiler.

Peş peşe kazandığı bu zaferlerden sonra Moğolistan’ın tamamına hâkim olan Temüçin, 1206 yılında Onon nehri kenarında toplanan kurultayda dokuz parçalı ak tuğ dikilerek “Cengiz” (Moğolca: Çinggiz) unvanı ile han ilan edildi ve bozkırların en güçlü hükümdarı durumuna geldi.