ORTA ASYA TÜRK TARİHİ - Deneme Sınavı - 14

Bilindiği gibi doğuya doğru ilerleyen Arap-İslâm orduları önünde en büyük engel Türgişlerdi ve yine 740’larda Batı Türkistan’ın yerli beyleri Araplara karşı Çin’den yardım istemişler ancak Çin iç meselelerinden dolayı buna cevap vermemişti. Göktürk Kaganlığı’nın yıkılmasından sonra ise Çinliler batıya ilerlemeye başladılar ve 748’de Suyab’ı ele geçirdiler ve ertesi yıl ise Şaş (Taşkend)’ın yerli hükümdarını öldürdüler. Bunun üzerine yerli halk Araplardan yardım istedi. 751 yılında Arap orduları ve Çinliler arasında vuku bulan Talas (veya Atlah) Savaşı’nda Çinliler büyük kayıplarla yenildiler ve doğuya çekildiler. Bu hadise Uygurların daha da güçlenmesini sağladı; çünkü yenilen Çinliler memleketlerine çekildiler ve Uygurlar bölgedeki nüfuzlarını artırdılar. Talas Savaşı’ndan sonra Pamir çevresine ve Tanrı Dağları’na kadar olan çevre Arap idâresi altına girdi ve halk yavaş yavaş Müslüman olmaya başladı.

Savaşlar milletlerin kültürünü ve dinini etkileyecek sonuçlar doğurmuştur sonucu çıkarılabilir, zira savaş dahilindeki etkileşimler ile milletler farklı dinleri tanımakta ve etkilenmektedir.

Uygurların Mani dinine geçmesi sonrası bu din halk tarafından tam olarak benimsenmemiş, halk tek tanrılı inancından vazgeçmemiştir. Bu da Kağan ile halk arasında bir ayrlık doğurmuştur.

Bilgiler ışığından Gansu Uygur devletinin ekonomisine ticaretin hakim olduğunu söylemek yeterli değildir.

Uygurların en önemli sanat faaliyetleri duvar resmidir.

Bilgiler ışığında bazı Türk boyları arasında anlaşmazlıkların olduğu sonucuna ulaşılabilir.

Talas’ın kuzeybatısındaki Balasagun Şehri’ni merkez yapan, batıdan gelen Arap akınlarına karşı durarak Maveraünnehir’deki Türklerin tutunmalarını sağlayanlar Türgişler'dir.

Tölesler, IV.-V. yüzyıllara dâir Çin kaynaklarında Gaoche yâni “Yüksek Arabalı” adıyla
kaydedilmekte ve onların diğer Türkler gibi kurt atadan türediklerine inanılmaktadır.

Karluklar İslâmiyet’i ilk kabul eden (Satuk Buğra Han, 904-911) Türk kütlesi olan ve Türk- İslâm tarihinde mühim bir yer tutan Karahanlı Devleti’ni kurdular.

Boz-ok’lar: Kayı, Bayat, Alka-evli (Alka-bölük), Kara-evli (Kara-bölük), Yazır, Döğer,
Dodurga, Yaparlı , Afşar, Kızık , Beğdili, Karkın .
Üç-ok’lar: Bayındır, Peçene, Çavuldur, Çepni, Salur, Eymür, Alayuntlu, Yüreğir, İğdir,
Büğdüz, Yıva (Iva), Kınık.

Uygurlar I. Göktürk Kaganlığı devrinde bütün Türkistan sahasında Töleslerden bir boy olarak Selenge Irmağı etrafında yaşıyorlardı. VII. yüzyılın ilk çeyreğinde 6 boydan kurulu Sir Yantuo (Sir Tarduş) birliğine katıldılar ve sonra Bugu, Tongra, Bayırku, Ediz ve Baixi adlarındaki 5 boy da Uygurlarla birleşerek hepsi Uygur adını aldılar.

Yabgu unvanı, eski Türk devletlerinde rütbe olarak kagandan sonra gelmektedir. Oğuz Kagan Destanında Oğuz’un dedesinden bahsedilirken yabgu
adı kullanılır.

Çin önlerine gelen Tibetliler Çin başkenti Luoyang’ı ele geçirdiler. Çinlilerin yardım istemesi üzerine bölgeye ordu sevk eden Bögü, 762 yılında şehri Tibetlilerin elinden kurtardı. Sefer tamamlandıktan sonra yanında dört Mani rahibiyle Ötüken’e dönen kagan, idareci tabakadan başlamak üzere Uygurlar arasında Mani dininin yayılmasının önünü açtı. Kagan Maniciliği resmi din olarak kabul etti. Karabalgasun’un yanı sıra birçok Uygur şehrinde Mani mabetleri inşa edildi. Bu din, insanları hayvani gıdaları yemekten ve savaşmaktan men etmesi sebebiyle Uygurların toplum yapısında tahribatlara sebep oldu. Bununla beraber Manicilik ilim, edebiyat, sanat ve ticarette Uygurları geliştiren bir rol de oynadı. Yine bu devirde birçok Uygur geleneği değişti. Uygurlar artık başka türlü yaşıyorlardı. Kagan kendini halktan ayırdı ve saraylara çekildi. Kadınlar makyaj yapmaya, güzel elbiseler giyinmeye başladı.

Bugün Issık Göl havalisi ile Tekes, Talas, Çu ırmaklarının üst kıyılarında ve yine Altay, Pamir ve Tanrı Dağları’nda yaşayan Kırgızlar milattan önceki devirlerden günümüzde kadar adlarını muhafaza edebilen nadir Türk boylarındandır. Bugünkü Hakas ve Hakasya adları da kesinlikle Kırgızlardan yadigardır. Kırgızlar, 560’a doğru Muhan zamanında Göktürklere, kaganlığa vergi vermek ve ihanet etmemek şartıyla bağlandılar.

Çok iyi silah yapan Kırgızların bir kısmı tarımla meşguldü. Göktürklerin silahlarını, çeşitli eşyalarını ve hayvan yemlerini temin ediyorlardı. Göktürklerin 630-680 arasındaki fetret devrinde müstakil oldular, bu esnada Çinlilere elçi gönderdiler ve başlarındaki kişiyi kagan olarak adlandırdılar. Kırgızlar çok güçlü bir orduya ve gelişmiş silahlara sahiptiler. 840 yılında Ordubalık’ı ele geçiren Kırgızlar, kendi kaganlıklarını kurdularsa da Ötüken diye bildiğimiz kutsal Türk merkezini ihmal ettiler ve Çinliler adına diğer Türklerle savaştılar. Yine 890’larda Çin’deki bir isyanı asker gönderip bastırdılar. Kaganlıkları devrinde Kırgızlar bugünkü Hakasya topraklarında yaşadılar. Bu devirdeki Kırgızlar hakkındaki Çin kaynakları çok azdır.

Tölesler, IV.-V. yüzyıllara dâir Çin kaynaklarında Gaoche yâni “Yüksek Arabalı” adıyla kaydedilmekte ve onların diğer Türkler gibi kurt atadan türediklerine inanılmaktadır. Göktürkler devrinde Töleslerin Türkistan sahasındaki dağılımları şöyleydi:

Karahanlı Devleti’nin Yağma, Çiğil, Tohsı’lar ile birlikte ana kütlesini meydana getiren Karluklar, bu hanedan üyeleri arasında çatışmalar çıktığı zamanlarda devlete karşı cephe aldılar ki bu yüzden Kara-Hitay hâkimiyeti Türkistan’da çabucak gelişti. Kara-Hitay Hükümdarı Yelu Dashi (Kür-Han), 1137’de Semerkand Karahanlı Hanı Mahmud’u mağlup edince bu hanın, dayısı olan Büyük Selçuklu Sultanı Sencer’e şikayette bulunması uğranılan mağlubiyette Karlukların payını göstermektedir.

Oğuz Yabgu Devleti’nin tarihi hakkında bilgiler bu kadardır. Yabgu Devleti zamanında Oğuzlar, Üç-ok ve Boz-ok diye ikili teşkilat halindeydiler. Bu boyların adlarını iki kaynakta, Kaşgârlı Mahmud’un Divânu Lügati’t-Türk (DLT)’ünde ayrı ayrı damgalarıyla 22 boy ve Reşîd üd-din’in Câmi’üt-tevârih’inde ise 24 boy hâlinde görebiliyoruz. Ayrıca Câmi’üttevârih’te Boz-ok ve Üç-ok tasnifi yapılmıştır ve damgalardan başka her boyun “ongun”u yani “uğuru” yer almıştır:
Boz-ok’lar: Kayı, Bayat, Alka-evli (Alka-bölük), Kara-evli (Kara-bölük), Yazır, Döğer, Dodurga, Yaparlı (DLT’de yok), Afşar, Kızık (DLT’de yok), Beğdili, Karkın (DLT’de yok. Bunun yerine Çaruklu).
Üç-ok’lar: Bayındır, Peçene, Çavuldur, Çepni, Salur, Eymür, Alayuntlu, Yüreğir, İğdir, Büğdüz, Yıva (Iva), Kınık.

Oğuz Yabgu Devleti’nin tarihi hakkında bilgiler bu kadardır. Yabgu Devleti zamanında Oğuzlar, Üç-ok ve Boz-ok diye ikili teşkilat halindeydiler. Bu boyların adlarını iki kaynakta, Kaşgârlı Mahmud’un Divânu Lügati’t-Türk (DLT)’ünde ayrı ayrı damgalarıyla 22 boy ve Reşîd üd-din’in Câmi’üt-tevârih’inde ise 24 boy hâlinde görebiliyoruz. Ayrıca Câmi’üttevârih’te Boz-ok ve Üç-ok tasnifi yapılmıştır ve damgalardan başka her boyun “ongun”u yani “uğuru” yer almıştır:
Boz-ok’lar: Kayı, Bayat, Alka-evli (Alka-bölük), Kara-evli (Kara-bölük), Yazır, Döğer, Dodurga, Yaparlı (DLT’de yok), Afşar, Kızık (DLT’de yok), Beğdili, Karkın (DLT’de yok. Bunun yerine Çaruklu).
Üç-ok’lar: Bayındır, Peçene, Çavuldur, Çepni, Salur, Eymür, Alayuntlu, Yüreğir, İğdir, Büğdüz, Yıva (Iva), Kınık.

Göktürklerle olan savaşlar esnasında Türgişler 717 yılında Sulu adlı bir Kara Türgiş çor’unu kagan seçtiler. Göktürklerden ayrılan bir kısım halk da bu yeni kagana tabi oldu. Talas’ın kuzeybatısındaki Balasagun Şehri’ni merkez yapan Sulu, batıdan gelen Arap akınlarına karşı durarak Maveraünnehir’deki Türklerin tutunmalarını sağladı. Arap ordularının Türkistan sahasındaki ilerlemelerinde yerli beylerin mukavemeti veya ittifak yapmak istememeleri bir yana en büyük engel Sulu’nun başlık ettiği Türgiş ordularıydı. Türgişler İslamiyet’e değil Arap sultasına karşı büyük mücadeleler verdi.

Oğuzlar IX. yüzyılın ikinci çeyreğinde Seyhun boylarında oturuyorlardı. X. yüzyılın ilk yarısında ise Seyhun bozkırları ile civardaki Karacuk (Fârâb) ve Sayram (İsfîcâb) şehirleri havalisindeydiler. İslâm coğrafyacılarına (el-Belhî, İstahrî) ve Hudûd ül-Âlem’e göre Oğuzların yayıldıkları saha, batıda Hazar Denizi’ne, güneyde Gürgenç Şehri ile bunun kuzeybatısındaki Cit Kasabası’na ve Aral Gölü’nün güneyindeki Baratekin Kasabası’na, Maveraünnehir’de Buhara’nın kuzeyine, Karacuk Dağları’nın eteğindeki Sabran Şehri’ne kadar uzanıyordu ve Karacuk Dağları’ndan Hazar’a uzanan yarı çöle “Oğuz Bozkırı” deniliyordu. Buralarda Yeni-kent, Karacuk, Cend, Suğnak, Karnak, Süt-kent gibi Oğuz şehirleri vardı. Oğuzlar X. yüzyılın ilk yarısında kışlık merkezi Yeni-kent olan bir devlet kurdular.