ORHON TÜRKÇESİ

yaŋıl- “yanılmak” < yaŋ- “yanılmak” –(ı)l [edilgenlik eki] –sar [zarf-fiil eki]

bişük “beşik” +i [3. tekil kişi iyelik eki] +ŋe [yönelme durumu eki]

Bu çözümlemelerden de anlaşılacağı üzere doğru cevap C şıkkıdır.

itin- “kendini düzene sokmak” < it- “düzenlemek” –(i)n [dönüşlülük eki] –ü [zarf-fiil eki]

yaratun- “örgütlenmek” < yarat- “yapmak, düzenlemek” –(u)n [dönüşlülük eki] –u [zarf fiil eki]

u-- “yapabilmek, muktedir olmak, gücü yetebilmek” (yeterlilik fiili) –ma [olumsuzluk eki] –duk [olumsuz tabanlarda 1. çoğul kişi belirsiz geçmiş zaman eki: itinü yaratunu umaduk “kendini düzene sokup örgütlenememiş”]

yana “yine, yeniden, tekrar” < yan- “dönmek” –a [kalıplaşmış zarf-fiil eki]

içik- “bağımlı olmak” < iç “iç” +(i)k [isimden fiil yapım eki] –miş [3. tekil kişi belirsiz geçmiş zaman]

Bu bilgiler ışığında doğru cevabın D şıkkı olduğu anlaşılacaktır.

iş “iş” +(i)g [belirtme durumu eki]

küç “güç, kuvvet” +(ü)g [belirtme durumu eki]

bir- “vermek” –tük [sıfat-fiil eki] +gerü [yön gösterme eki]

sakın- “düşünmek” < sa- “hesap etmek, saymak” –k “düşünen, tedbirli” [fiilden isim yapım eki] +ı [isimden fiil yapım eki] –n [dönüşlülük eki] –matı [olumsuz zarf-fiil eki]

ölür- “öldürmek” < öl- “ölmek” –ür “öldürmek” [ettirgenlik eki] –eyin [1. tekil kişi emir eki]

urugsırat- “nesilsiz bırakmak” < urug “kabile” +sıra “çocuksuz bırakmak” [isimden fiil yapım eki] –t [ettirgenlik eki] –ayın [1. tekil kişi emir eki]

Yukarıdaki bilgiler ışığında bakıldığı zaman doğru cevabın E şıkkı olduğu anlaşılacaktır.

bol- “olmak” -ma [olumsuzluk eki] -zun [3. tekil kişi emir eki]

ti- “demek” -(y)in [zarf-fiil eki]

bol- “olmak” –çun [3. tekil kişi emir eki]

kaŋ “baba” +(ı)m [1. tekil kişi iyelik eki]

ög “anne” +(ü)m [1.tekil kişi iyelik eki]

katun “hatun, kadın” +(u)g [belirtme durumu eki]

töpü “tepe” (> töpe > tepe) +si [3. tekil kişi iyelik eki] +n [zamir n’si] +te [bulunma-çıkma durumu eki]

kötür- “yukarıya kaldırmak, yüceltmek” –miş [3. tekil kişi belirsiz geçmiş zaman eki]

Bu bilgiler ışığında bakıldığı zaman doğru cevabın D şıkkı olduğu anlaşılacaktır.

er “adam, erkek” +(i)n [araç durumu eki]

taşık- “dışarı çıkmak, baş kaldırmak” < taş “dış, dışarı” +(ı)k [isimden fiil yapım eki] –mış [3. tekil kişi belirsiz geçmiş zaman eki]

taş “dış, dışarı” +ra [yön gösterme eki]

yorı- “yürümek” –(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman eki]

ti- “demek, söylemek” –yin [zarf-fiil eki]

balık “şehir” +da [bulunma durumu eki] +kı [aidiyet eki]

tagık- “dağa çıkmak” < tag “dağ” +(ı)k [isimden fiil yapım eki] –mış [3. tekil kişi belirsiz geçmiş zaman eki]

tag “dağ” +da [bulunma durumu eki] +kı [aidiyet eki]

in- “inmek” –miş [3.tekil kişi belirsiz geçmiş zaman]

tiril- “toplanmak” < tir- “toplamak” –(i)l [edilgenlik eki] –(i)p [zarf-fiil eki]

Bu bilgiler doğrultusunda bakıldığı zaman doğru cevabın E şıkkı olduğu anlaşılacaktır.

bir- “vermek” –tük [geçmiş zaman sıfat-fiil eki]

kaŋ “baba” +(ı)m [1. tekil kişi iyelik eki]

sü “asker” +si [3. tekil kişi iyelik eki]

yagı “düşman” +si [3. tekil kişi iyelik eki]

Bu bilgiler ışığında bakıldığı zaman doğru cevabın D şıkkı olduğu anlaşılacaktır.

il “ileri, doğu” +gerü [yön gösterme eki]

kurı “batı” +garu [yön gösterme eki]

süle- “ordu sevk etmek, asker göndermek” sü “ordu, asker”, +le [isimden fiil yapım eki] –p [zarf-fiil eki]

tir- “toplamak” –miş [3. tekil kişi belirsiz geçmiş zaman eki]

kubrat- “toplamak, bir araya getirmek” < kubra- “toplamak” –t [ettirgenlik eki] –mış [3. tekil kişi belirsiz geçmiş zaman eki]

Bu bilgiler doğrultusunda bakıldığı zaman doğru cevabın E şıkkı olduğu  anlaşılacaktır.

G2 To͡kuz og(u)z b(e)gl(e)ri bod(u)nı bu s(a)b(ı)m(i)n (e)dgüti (e)şid k(a)t(ı)gdı tıŋla ilg(e)rü kün tugs(ı)k(k)a bir(i)g(e)rü kün ortusıŋ(a)ru k͡uurıg(a)ru kün b(a)tsı͡kıŋa yır(ı)g(a)ru tün ortusıŋ(a)ru (a)n͡ta içr(e)ki bod(u)n k͡oo[p] m[aŋ]a kör[ür (a)n͡ç]a bod(u)n (Dokuz Oğuz beyleri ve halkı, bu sözlerimi iyice işit (ve) sağlamca dinle. Doğuda (ileride) güneşin doğacağı yere, güneyde gündüz ortasına, batıda güneşin battığı yere, kuzeyde gece ortasına kadar orada (bu sınırlar) içindeki halk hep bana tâbidir.)

G9 Üçün ig(i)dm(i)ş k(a)g(a)n(ı)ŋ(ı)n s(a)bin (a)lm(a)tin yir s(a)yu b(a)rd(ı)g k͡oop (a)nta (a)lk(ı)n͡t(ı)g (a)r(ı)lt(ı)g (a)n͡ta k(a)lm(ı)şı yir s(a)yu k͡oop toru ölü yor(ı)yur (e)rt(i)g t(e)ŋri y(a)rl(ı)kadu͡kin üçün [ö]z(ü)m k͡uutum b(a)r üçün k(a)g(a)n ol(u)rt(u)m k(a)g(a)n ol(u)r(u)p ( için (seni) beslemiş kağanının sözünü almadan (dinlemeden) her yere gittin, hep oralarda tükendin, zayıfladın. Orada (sağ) kalmış olanları(nız) her yönde hep mahvolarak ölerek yürür idin(niz). Tanrı buyurduğu için kendim bahtım olduğu için kağan (olarak tahta) oturdum. Kağan (olarak tahta) oturup.)

teŋri “1. gök, gökyüzü; 2. tanrı” teŋri teg “tanrı gibi” teŋride bol- “gökyüzünde yaratılmak” +de [bulunma-çıkma durumu eki] –mış [geçmiş zaman sıfat-fiil eki]

uguş “soy-sop” +(u)m [1. tekil kişi iyelik eki], tarkan “yüksek bir unvan” +t [çokluk eki] (/n/ ile sonlanan adla, buyruk “kumandan, vezir” < buy(u)r- “buyurmak, emir vermek” –uk [isimden fiil yapım eki], edgüti “iyice” < ed “mal, mülk” +gü “iyi” [isimden isim -sıfat yapım eki] +ti [isimden isim -zarf- yapım ek], katıgdı “sağlamca” < kat- “katmak, katılaştırmak” –(ı)g “katı” [fiilden isim yapım eki] +tı [isimden isim -zarf- yapım eki].

bir(i) “güney” +(y)e [yönelme durumu eki], biriki “birleşik” < bir “bir (1)” +ik “birikmek” [isimden fiil yapım eki] –i [kalıplaşmış –yapım eki görevini üstlenmiş- zarf-fiil eki], ulayu “ve” < ul “temel, esas” +a “ulamak, eklemek” [isimden fiil yapım eki] - (y)u [kalıplaşmış zarf-fiil eki], tıŋla- “dinlemek” – Ø [2. tekil/çoğul kişi emir eki], buŋsuz “bunsuz, sıkıntısız” < buŋ “sıkıntı” +suz [isimden isim yapım eki, yokluk eki].

Biriki “birleşik” < bir “bir (1)” +ik “birikmek” [isimden fiil yapım eki] –i[kalıplaşmış –yapım eki görevini üstlenmiş- zarf-fiil eki] Bu dönemde zarf-fiil ekleri kalıplaşarak ulandıkları sözcüğü isimleştirebiliyorlardı./ il “memleket, ülke” +te [bulunma-çıkma durumu eki] / Tüpüt “yer adı” +ke [yönelme durumu eki / bodun “halk” +(u)g [belirtme durumu eki]/ Bu dönemde, özel adlarla kurulan tamlamalarda genellikle iyelik ekleri kullanılmaz. türük bodun “Türk halkı” KT G6, türük begler “Türk beyleri” KT G10, tabgaç kaganta “Çin hakanından” KT G11, yinçü ügüz keçe “İnci (Sır Derya) ırmağını geçerek” gibi. tokuz oguz begleri bodunı ifadesinde olduğu gibi iyelik eklerinin kullanımı ise nadirdir.

Katıgdı “sağlamca” < kat- “katmak, katılaştırmak” –(ı)g “katı” [fiilden isim yapım eki] +tı [isimden isim -zarf- yapım eki], buyruk “kumandan, vezir” < buy(u)r- “buyurmak, emir vermek” –uk [isimden fiil yapım eki], edgüti “iyice” < ed “mal, mülk” +gü “iyi” [isimden isim -sıfat yapım eki] +ti [isimden isim -zarf- yapım ek], biriki “birleşik” < bir “bir (1)” +ik “birikmek” [isimden fiil yapım eki] –i [kalıplaşmış –yapım eki görevini üstlenmiş- zarf-fiil eki], sab “söz” +(ı)n [araç durumu eki].

süçig “tatlı” < süt “süt” +sig [isimden isim –sıfat- yapım eki. Sözcük kökünün son sesi /t/ ile ek başı /s/ seslerinin kaynaşmasından dolayı hece başı ünsüzü /ç/’dir], yag(u)r- (< yakur-) “yaklaşmak” < ya- “yaklaşmak” –k “yakın” [fiilden isim yapım eki] +u “yaklaşmak” [isimden fiil yapım eki: > yagu-] –r [ettirgenlik eki] –u [zarf-fiil eki], yaŋıl- “yanılmak” < yaŋ- “yanılmak” –(ı)l [edilgenlik eki] –sar [zarf-fiil eki].

Kurı “batı” +garu [yön gösterme eki], eşid- “işitmek” – Ø [2. tekil/çoğul kişi emir eki], ortu “orta” (> orta) +sı [3. tekil kişi iyelik eki], bir(i) “güney” +(y)e [yönelme durumu eki], tug- “doğmak” –sık [gelecek zaman sıfat-fiil eki] +ka [yönelme durumu eki]

Bu “işaret zamiri, bu” +n [zamir n’si] +ça [eşitlik durumu eki], yir “yer, memleket” +i [3. tekil kişi iyelik eki] +ŋe [yönelme durumu eki], yış “yayla” +da [bulunma-çıkma durumu eki], tut- “tutmak, edinmek” –sık [gelecek zaman sıfat-fiil eki], olur- “oturmak” –(u)p [zarf-fiil eki]

“sabımın tüketi eşidgil” ifadesi Türkiye Türkçesine “Sözümü tamamıyla işit.”  şeklinde aktarılmaktadır. Dolayısıyla “eşidgil” eylemini karşılığı “işitiyorsun” şeklinde değildir.

sab “söz” +ım [1. tekil kişi iyelik eki] +(ı)n [belirtme durumu eki]  eşid- “işitmek” –gil [2. tekil kişi emir eki]

ulayu “ve” < ul “temel, esas” +a “ulamak, eklemek” [isimden fiil yapım eki] - 
(y)u [kalıplaşmış zarf-fiil eki]

öd “zaman” + ke [yönelme durumu eki] 

uguş “soy-sop” +(u)m [1. tekil kişi iyelik eki]         

buyruk “kumandan, vezir” < buy(u)r- “buyurmak, emir vermek” –uk [isimden fiil yapım eki] 
kurı “batı” +garu [yön gösterme eki]

beg “bey” +ler [çokluk eki]

yir “yer” +ke [yönelme durumu eki]

iç “iç” +re [yön gösterme eki] +ki [aidiyet eki]

bilge “bilen, bilgili” < bil- “bilmek” –ge [fiilden isim –sıfat- yapım eki]

iş “iş” +(i)g [belirtme durumu eki]