ORHON TÜRKÇESİ

Kişi zamirleri kullanılarak çekimlenen fiil zaman ve kipleri şunlardır:
1.1.1. Geniş ve şimdiki zaman
1.1.2. -mIş ekli geçmiş zaman
1.1.3. -DAçI ekli gelecek zaman
1.1.4. -çI ekli gelecek zaman

Fiillerin Birleşik Çekimleri

Sürekli Geçmiş Zaman

1. -(X)r / -Ar er-ti (geniş zamanın hikâyesi)

Geniş-şimdiki zaman ekleri ve er- yardımcı fiili üzerine belirli geçmiş
zaman eki -DI getirilerek yapılır:
yanıgma yagıg kelür-ür er-tim “dönen (kaçan) düşmanı getirir idim” T
53

Uzak Geçmiş Zaman
mIş ekli anlatılan geçmiş zaman eki üzerine er- yardımcı fiili getirilerek
yapılır:
1. -mIş erti (belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi)
ol ödke kul kullug küŋ küŋlüg bol-mış er-ti “O zamanda köleler köle
sahibi, cariyeler hizmetçi sahibi olmuş idi” BK D18

3. -(X)pAn zarf-fiil eki, –(X)p ekinin genişletilmiş şeklidir:
tabgaçgı begler tabgaç atın tut-upan tabgaç kaganka körmiş “Çin’deki
(Türk) beyleri, Çin adını (unvanını) alarak Çin Kağanı’na tabi
olmuşlar” KT D7-8

-DUk sıfat-fiil eki, geçmiş zaman eylem sıfatı yapar. Ayrıca ulandığı
sözcük, cümle içerisinde eylem adı olarak görev görür:
ol bil-me-dük+üg+in üçün “o (senin) bilgisizliğin yüzünden” BK D20
(+üg 2. tekil kişi iyelik eki ve +in belirtme durumu eki)
kaŋım kagan uç-duk+da “babam kağan vefat ettiğinde” BK D13-14
bar-duk yirde edgüg ol erinç “vardığın yerde (senin) kazancın o
şüphesiz” KT D24
közün körme-dük kulkakın eşidme-dük bodunumın “gözle görmedik
kulakla işitmedik (kadar çok) halkımı” BK K11

-(X)r / -Ar geniş zaman sıfat-fiil eki “yapar, eder” anlamı katar:
kör-ür közüm körmez teg bil-ir biligim bilmez teg boldı “gören gözüm
görmez gibi, bilen aklım bilmez gibi oldu” KT K10
üze teŋri köbürgesi et-er+çe “yukarıda gök davulu gümbürder gibi”
BK B4

Uzak Geçmiş Zaman
mIş ekli anlatılan geçmiş zaman eki üzerine er- yardımcı fiili getirilerek
yapılır:
1. -mIş erti (belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi)
ol ödke kul kullug küŋ küŋlüg bol-mış er-ti “O zamanda köleler köle
sahibi, cariyeler hizmetçi sahibi olmuş idi” BK D18
katun yok bol-mış er-ti anı yoglatayın tedi “Hatun vefat etmişti, onun
cenaze törenini yaptırayım, dedi” BK D18
türük bodun atı yok bolu bar-mış er-ti “Türk halkının adı yok
olup gitmiş idi” Ongin ön 3

ZARF-FİİLLER
Zarf-fiiller, zarf olarak kullanılan fiil biçimleridir.
1. -A, -I ve -(y)U ekli fiil zarfları, asıl fiil ile aynı zamanda meydana gelen
bir eylemi anlatır. Bu zarf-fiil eki, birleşik fiillerde tasvirî fiili asıl fiile
bağlayan ektir. Bugün olduğu gibi Orhun Türkçesinde de en işlek zarffiil
ekidir:
inim köl tigin birle eki şad birle öl-ü yit-ü kazgantım “kardeşim Köl
Tigin ile, iki şad ile (birlikte) öle (ölesiye) yite (yitesiye) kazandım
(çabaladım)” KT D27
kızıl kanım töküt-i kara terim yügürt-i işig küçüg berdim “kızıl kanımı
dökerek, kara terimi akıtarak hizmet ettim” T 52

BİRLEŞİK FİİLLER
1. İsim ya da Sıfat + Yardımcı Fiil
Bu tür birleşik fiiller, isim ya da sıfattan sonra bol- ya da kıl- / kışyardımcı
fiillerinden oluşur:
yok bol- “yok olmak” BK D36
yagı bol- “düşman olmak” KT K2
karı bol- “yaşlanmak, ihtiyarlamak” T 56
kergek bol- “vefat etmek, ölmek” KT D4
baz kıl- “bağımlı kılmak” KT D15
yok kış- “birlikte yok etmek” KT D32
küŋ kıl- “cariye yapmak” KT D7
bulun kıl- “tutsak etmek” Küli Çor B5