ORHON TÜRKÇESİ

Kişi ekleri olarak kişi zamirlerinin kullanıldığı fiil çekimleri
Tekil
1. kişi men 
2. kişi sen
3. kişi Ø / Ø+ol
Çoğul
1. kişi Biz
2. kişi Siz
3. kişi Ø

1. tekil kişi -(X)r men bar-ır men ‘gidiyorum’ Irk Bitig 42, işig küçük bir-ür men ‘işi gücü veriyorum’ KT D9, Kazgan-ur men ‘kazanırım’ KT D9, ti-r men ‘derim’ T 10 2. tekil kişi -(X)r sen, 3. tekil kişi -(X)r / sebin-ür ‘sevinir’ Irk Bitig 15, olur-ur ‘tahta oturur’ T 62, anta er-ür ‘orada olur’ T 21 1. çoğul kişi -(X)r biz tez-er biz ‘kaçıyoruz’ T 38, kork-ur biz ‘korkuyoruz’ T 38 2. çoğul kişi -(X)r siz bil-ir siz ‘bilirsiniz’ KT D34 3. çoğul kişi -(X)r.

Geniş zamanın olumsuzu -mAz eki ile yapılır. 2. tekil kişi için: açsar tosık ö-mez sen bir todsar açsık ö-mez sen “acıkırsan doyacağını düşünmezsin, bir (de) doyarsan acıkacağını düşünmezsin” BK K6 /-mIş Ekli Geçmiş Zaman Bu geçmiş zaman, anlatanın görmediği eylemler için kullanılır. Orhun Türkçesinde öznenin 3. kişi olduğu örnekler vardır.üze kök teŋri asra yagız yer kılıntukda ekin ara kişi oglı kılın-mış “yukarıda mavi gök, aşağıda kara toprak yaratıldığında ikisinin arasında insanoğlu yaratılmış” KT D1 terilip yetmiş er bol-mış “toplanıp yetmiş er (kişi) olmuş” BK D11 kişi oglı kop ölgeli törü-miş “insanoğlu hep ölümlü yaratılmış” KT K10 bunça bodun kelipen yogla-mış sıgta-mış “bunca halk gelerek yas tutmuşlar, ağlamışlar” KT D4

sIk Ekli Gelecek Zaman / Gelecekte mutlak olarak yapılacak veya olacak eylemlerle kullanılır. İyelik kökenli kişi ekleri ile çekimlenir. 2. tekil kişi çekimine örnekler vardır:türük bodun öl-sik-iŋ “Türk halkı öleceksin!” BK K5 - 2.3. Gelecek Zaman Çekimleri 2.3.1. -DAçI Ekli Gelecek Zaman Zamir kökenli kişi ekleri ile çekimlenir. 1.çoğul kişi / -DaçI Biz/ kal-taçı biz ‘kalacağız’ T 13 / Geçmiş Zamanın olumsuzu -mA-mIş şeklinde değil de –mAdUk şeklinde çekimlenmektedir. biligsiz kagan olurmış erinç / Emir Kipi Çekimi- 1. çoğul kişi- -(A)lIm- yok kışalım‘yok edelim’ T 11 - Emir Kipi Çekimi- 3. tekil kişi- -zU(n) /-çUn yorıma-zun‘yürümesin, ilerlemesin’ T 11,

Sürekli Geçmiş Zaman 1. -(X)r / -Ar er-ti (geniş zamanın hikâyesi) Geniş-şimdiki zaman ekleri ve er- yardımcı fiili üzerine belirli geçmiş zaman eki -DI getirilerek yapılır: yanıgma yagıg kelür-ür er-tim “dönen (kaçan) düşmanı getirir idim” T 53 - 2. -(X)r / -Ar ermiş (geniş zamanın rivayeti) Geniş-şimdiki zaman eylem sıfatları ve er- yardımcı fiili üzerine, belirsiz geçmiş zaman eki –mIş getirilerek yapılır: azkıńa türük bodun yorı-yur er-miş “azıcık Türk halkı ilerliyormuş” T 9-10 , Uzak Geçmiş Zaman mIş ekli anlatılan geçmiş zaman eki üzerine er- yardımcı fiili getirilerek yapılır: 1. -mIş erti (belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi) ol ödke kul kullug küŋ küŋlüg bol-mış er-ti “O zamanda köleler köle sahibi, cariyeler hizmetçi sahibi olmuş idi” BK D18 Gerçekleşmeyen Gelecek Zaman -tAçI ekli gelecek zaman eylem sıfatı üzerine er- yardımcı fiilinin belirli geçmiş zaman eki getirilerek (gelecek zamanın hikâyesi) yapılır: türük bodun adak kamşattı yablak bol-taçı er-ti “Türk halkının ayakları titredi, (neredeyse) kötü olacak idi” BK D30-31 , 2. Zaman ve Kip Çekimleri: 2.2.2. -mIş Ekli Geçmiş Zaman Bu geçmiş zaman, anlatanın görmediği eylemler için kullanılır. Orhun Türkçesinde öznenin 3. kişi olduğu örnekler vardır. üze kök teŋri asra yagız yer kılıntukda ekin ara kişi oglı kılın-mış “yukarıda mavi gök, aşağıda kara toprak yaratıldığında ikisinin arasında insanoğlu yaratılmış” KT D1

-(X)gmA sıfat-fiil eki, ulandığı eyleme “yapan, eden” anlamı verir: il ber-igme teŋri “devlet veren Tanrı” KT D25 -(X)r / -Ar geniş zaman sıfat-fiil eki “yapar, eder” anlamı katar: körür közüm kör-mez teg “gören gözüm görmez gibi” KT K10, -DUk sıfat-fiil eki, geçmiş zaman eylem sıfatı yapar. Ayrıca ulandığı sözcük, cümle içerisinde eylem adı olarak görev görür: ol bil-me-dük+üg+in üçün “o (senin) bilgisizliğin yüzünden” BK D20 (+üg 2. tekil kişi iyelik eki ve +in belirtme durumu eki), -mIş sıfat-fiil eki, geçmiş zaman eylem sıfatı ve aynı zamanda eylem adı yapar:ıda taşda kal-mış+ı kubranıp yeti yüz boltı “(ağaçta dışarıda) dağdabayırda kalmış olanları toplanıp yedi yüz (kişi) oldu” T 4, eçümüz apamız tut-mış yir sub “atalarımızın dedelerimizin elde ettiği topraklar” KT D19

Sü sülepen tört bulundakı bodunug kop almış(zarf fiil eki kullanılmıştır. -(X)pAn zarf-fiil eki, –(X)p ekinin genişletilmiş şeklidir:), Köl tigin bir kırk yaşayur erti (geniş zaman ve şimdiki zamanın hikayesi vardır.) Bu sabımın edgüti eşid katıgdı tınla ( 2.tekil kişi çekimi vardır) Bu yolun yorısar yaramaçı ( gelecek zaman eki kullanılmıştır.) Bödke körügme begler gü yanıltaçı siz  ( sıfat- fiil eki kulanılmıştır)

Zarf-fiiller, zarf olarak kullanılan fiil biçimleridir. -A, -I ve -(y)U ekli fiil zarfları, asıl fiil ile aynı zamanda meydana gelen bir eylemi anlatır. Bu zarf-fiil eki, birleşik fiillerde tasvirî fiili asıl fiile bağlayan ektir.  -(X)p fiil zarfı, asıl eylemden önce işlenmiş bir eylemi gösterir. -(X)yIn zarf-fiil eki, diğer fiil zarflarına göre daha az geçer. Bu zarf-fiil eki, asıl eylem ile aynı zamanda meydana gelen eylemi gösterir: -gAlI zarf-fiil eki, asıl eylemin başlangıcını ve eylemin amacını ifade eder. -sAr zarf-fiil eki, asıl fiilin hangi şartlar altında gerçekleştiğini ve eylemin hangi durum ve zamanda işlendiğini gösterir. Aynı zamanda şart kipinin ekidir.

u- tasvirî fiili ise bir işi yapabilme, bir işe gücü yetme, muktedir olmayı anlatır. -(X)pAn zarf-fiil eki, –(X)p ekinin genişletilmiş şeklidir. -(X)yIn zarf-fiil eki, diğer fiil zarflarına göre daha az geçer. Bu zarf-fiil eki, asıl eylem ile aynı zamanda meydana gelen eylemi gösterir. -çA zarf-fiil eki tek örnektedir. Asıl eylemden önce işlenen bir eylemi belirtir. -gU sıfat-fiil eki, eylem adları yapar.

1. tekil kişi- -(A)yIn- tüş-eyin ‘ineyim’ T 30,/ 2. tekil kişi- -Ø / -gIl-eşid ‘(sen) işit’ BK K1,/ 3. tekil kişi- -zU(n) /–çUn- bar-zun ‘gitsin’ T 31,/ 1. çoğul kişi - -(A)lIm- yorı-lım ‘yürüyelim’ T 29,/ 2. çoğul kişi- -(I)ŋ / -Ø - bil-iŋ ‘bilin, öğrenin’ BK D33,

Geniş  Zaman ve Şimdiki Zaman: -(X)r. Zamir kökenli kişi ekleri ile çekimlenir. Hem geniş zamanı hem de şimdiki zamanı ifade edebilir.

Geniş  zamanın olumsuzu -mAz eki ile yapılır. Geniş  zamanın olumsuzu dışı nda diğ er zaman çekimlerinin olumsuzu fiil kök ve gövdelerine -mA  eki getirilerek yapılır.

 1. tekil kiş i

-(A)yIn

tüş-eyin  ‘ineyim’ T 30, yoglatayın

 ‘cenaze töreni yaptı rayı m’ T

31

2. tekil kiş i

-Ø / -gIl

eşid  ‘(sen) iş it’ BK K1, teg

 ‘saldı r’ T 11, eşid-gil  KT G1, urgıl

 ‘vur, savaş ’ T 34

3. tekil kiş i

-zU(n) /

-çUn

bar-zun  ‘gitsin’ T 31, yarlıka-zu

 ‘bağış lası n’ T 53, yorıma-zun

 ‘yürümesin, ilerlemesin’ T 11,

bol-çun  ‘olsun’ KT D11 (BK D10)

1. çoğ ul kiş i

-(A)lIm

yorı-lım  ‘yürüyelim’ T 29, yok kışalım

 ‘yok edelim’ T 11, yan-alım

 ‘dönelim’ T 37

2. çoğ ul kiş i -(I)ŋ / -Ø

bil-iŋ  ‘bilin, öğ renin’ BK D33,

olur-uŋ  ‘oturun’ T 31, unama-ŋ

 ‘onaylamayı n’ T 35

 3. çoğ ul kiş i

-zU(n) /

-çUn

Fiillerin Birleşik Çekimleri: 

 Sürekli Geçmiş  Zaman

1. -(X)r / -Ar er-ti (geniş zamanın hikâyesi)

 2. -(X)r / -Ar ermiş (geniş zamanın rivayeti)

 Uzak Geçmiş  Zaman

 1. -mIş erti (belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi)

 2. -mış ermiş (belirsiz geçmiş zamanın rivayeti)

 Gerçekleş meyen Gelecek Zaman

kel- ve  kal- tasvirî fiilleri, asıl eylemin sürüp gittiğini anlatır.

bunça yeme tirigi kün boltaçı erti ölügi yurtda yolta yat-u kal-taçı

ertigiz “bunca hayatta kalanları cariye olacak idi, ölenleri yazıda yabanda yatıp kalacak idiniz.

 3. tekil kişi

-DAçI: te-deçi  ‘diyecek’

Bu cümlede sıfat-fiil kullanılmıştır.

Asıl fiil üzerine ulanan -A / -U /-I  zarf-fiil ekinden sonra ber-, bar-, kel-,kal-, elt-, ıd-, kör-  ve u-  tasvirî fiilleri getirilerek yapılır. Tasvirî eylemlerin her birinin ayrı işlevi vardır.

Türk dilinde fiil zaman ve kip çekimleri kişi eklerinin geliş şekillerine göre üç kategoride toplanır.(Tekil;men-sen-o , Çoğul; biz-siz-o) Doğru cevap ''C'' şıkkıdır.