ORHON TÜRKÇESİ

Kişi zamirleri kullanılarak çekimlenen fiil zaman ve kipleri şunlardır:
1.1.1. Geniş ve şimdiki zaman
1.1.2. -mIş ekli geçmiş zaman
1.1.3. -DAçI ekli gelecek zaman
1.1.4. -çI ekli gelecek zaman

Bu yapıyla kullanılan zaman ve kip ekleri şunlardır:
1.2.1. –DI ekli geçmiş zaman
1.2.2. –sIK ekli gelecek zaman

-zU(n) / -çUn

barır men: gidiyorum

kigürtüg: soktun

ańıg bilig anta öyür ermiş “(Çinliler) kötülüğü o zaman düşünürler imiş” KT G7

türük bodun adak kamşattı yablak boltaçı erti “Türk halkının ayakları titredi, (neredeyse) kötü olacak idi” BK D30-31

üküş ölteçi anta tirildi: pek çok ölecek (kişi) orada hayatta kaldı” BK D31

-A, -I ve -(y)U ekli fiil zarfları, asıl fiil ile aynı zamanda meydana gelen bir eylemi anlatır.

kergek bol- “vefat etmek, ölmek"

Kişi zamirleri kullanılarak çekimlenen fiil zaman ve kipleri şunlardır:
Geniş ve şimdiki zaman, -mIş ekli geçmiş zaman, -DAçI ekli gelecek zaman ve -çI ekli gelecek zaman. -DI ekli geçmiş zaman İyelik Eklerine Benzer Kişi Eklerinin Geldiği Fiil Çekimleri grubuna girmektedir.

Orhun Türkçesindeki emir kipi çekimi kişi ekleri tabloda gösterilmiştir.

Buna göre I. tekil kişi emir kipi çekimi kişi eki “-(A)yIn”dır.

açsar tosık ömez sen bir todsar açsık ömez sen “acıkırsan doyacağını düşünmezsin, bir (de) doyarsan acıkacağını düşünmezsin” cümlesindeki ömez sen 2. Tekil kişi için geniş zaman çekimidir.

Orhun Türkçesinde geniş zamanın rivayet çekimi -(X)r / -Ar ermiş biçimleriyle yapılmaktadır. Sözcüğün içinde geçtiği cümle şöyledir: azkına türük bodun yorıyur ermiş “azıcık Türk halkı ilerliyormuş”.

Orhun Türkçesinde hangisine -DI Ekli Geçmiş Zaman çekiminde /l/, /n/, /r/ ünsüzleri ile sonlanan fiillerde ek başı unsuzu /t/ olur. Dolayısıyla bol- eylemi çekimlenirken boltı biçiminde ek başı ünsüzü /t/ ünsüzü yapılmaktadır.

-DUk, -mIş, -tAçI ve –gU ekleri Orhun Türkçesindeki sıfat-fill eklerinden bazılarıdır. Ancak -(X)pAn eki Orhun Türkçesindeki zarf-fiil eklerinden biridir.

-gAlI zarf-fiil eki, asıl eylemin başlangıcını ve eylemin amacını ifade eder. Günümüz Türkçesindeki -AlI eki, bu ekten gelişmiştir. -(X)p fiil zarfı, asıl eylemden önce işlenmiş bir eylemi gösterir. -mIş sıfat-fiil eki, geçmiş zaman eylem sıfatı ve aynı zamanda eylem adı yapar. -(X)gmA sıfat-fiil eki, ulandığı eyleme “yapan, eden” anlamı verir. -sIk gelecek zaman sıfat-fiil ekidir. açsar tosık ömez sen “aç kaldığında doyacağını düşünmezsin”.

-gInçA zarf-fiil eki, Türkiye Türkçesinde -(y)IncAyA kadar ekinin görevini üstlenmiştir. tokuz kat üçürgür topul-gınça teritzün “Dokuz kat keçen delininceye kadar terlesin”.

ıd- tasviri fiilleri, asıl eylemin kolayca gerçekleştiğini anlatır. kal- ve kel- tasviri fiilleri, asıl eylemin sürüp gittiğini anlatır. bar- tasviri fiili ile kurulan birleşik fiiller, asıl eylemin tamamlandığını gösterir. u- tasviri fiili ise bir işi yapabilme, bir işe gücü yetme, muktedir olmayı anlatır.

yok bol- “yok olmak”, kergek bol- “vefat etmek, ölmek”, küŋ kıl- “cariye yapmak”, baz kıl- “bağımlı kılmak” anlamına gelmektedir. karı bol- “yaşlanmak, ihtiyarlamak” anlamında kullanılan bir birleşik eylemdir.