ORHON TÜRKÇESİ

Yukarıda sıralanan iki haneli sayılar şu kalıba göre ifade edilirdi: {Sayı Sözü + Onluk Hane}. Örneğin, ‘28’ sayısını söylemek için önce sayı sözü yerine 8’i koyarız. Sonra da sayı ifadesi 20’yi aştığı için 3. onluk haneye geçilmiş olduğunu anlarız ve kalıptaki onluk hane yerine 30’u koyarız.
Böylece, T. Tü. yirmi sekiz = Orh. Tü. sekiz otuz denkliğini kolayca bulabiliriz.
Orhun yazıtlarında 30’dan sonraki sayılar artukı ‘fazlası, artı’ sözcüğü getirilerek de yapılmıştır:
Örneğin Köl Tigin Anıtında "bir kırk" olarak geçen 31 sayısının Bilge Kağan Anıtında"otuz artukı bir" şeklinde ifade edildiği de görülmektedir.

C seçeneğindeki 17 sayısının ise Türkiye Türkçesindeki karşılığı "on yedi" olarak geçerken, Orhon Türkçesinde "yeti yegirmi" şeklindedir.

Bir tümen, 10000 sayısını temsil etmektedir. Bilge Kağan Anıtında (BK G1) geçen "bir tümen artukı yeti biŋ" ifadesi de 17000 sayısını ifade eder.

Orhon Türkçesinde 1. kişi zamirinin yön gösterme durumundaki haliyle çekimi: baŋaru

Orhun Türkçesinde pekiştirme edatı ok/ök ile yapılır. ok/ök edatı ile bir zamir, bir zarf ya da bir eylem pekiştirilir.

E şıkkındaki "bilgesi çabışı ben ök ertim" örneği; "onun danışmanı ve kumandanı bizzat ben idim” anlamındadır ve pekiştirme edatı içermektedir.

Yönelme durumu ile kullanılan sontakı "tegi" sontakısıdır.

A seçeneğinde "ilgerü şantuŋ yazıka tegi süledim" cümlesinde yönelme durum eki alan "yazı+ka" sözcüğünün ardından "tegi" sontakısı kullanılmıştır.

Orhun Türkçesinde bağlaç olarak azu ‘veya, yoksa, yahut’, takı ‘ve, dahi’, ulayu ‘ve’, yeme ‘ve, dahi, … da’, yan cümle bağlacı olarak tiyin ‘diye, için’ ve tip ‘diye’ sözleri kullanılır.

Soru kökünde verilen cümlenin aslı Köl Tigin Yazıtında;
"çıgań bodunug bay kıltım az bodunug üküş kıltım azu bu sabımda igid bar gu“ (yoksul halkı zengin kıldım, az halkı çoğalttım. Yoksa bu sözümde yalan var mı!)
şeklinde geçmektedir. Diğer şıklarda yer alan bağlaçlar görüldüğü üzere cümleye anlam bütünlüğü açısından uymamaktadır.

Orhun Türkçesinde çokluk (topluluk) ekleri de vardır:
+lAr, +gUn, +An, +(X)t

-kan tekil bir isimdir.

Birliktelik (Bağlama) Eki
Orhun Türkçesinde aynı yapı ve görevde iki sözcük +lI eki ile bağlanır. Bu
ek, her iki isme ulanır, ancak durum ekleri ikinci isim üzerine eklenir.
toruk buka+lı semiz buka+lı T 5 “zayıf boğalar ve semiz boğalar”
beg+li bodun+lı+g KT D6 “beyleri ve boyları”
tün+li kün+li BK GD “gece ve gündüz”

Eşitlik Durumu (Ekvatif): +çA
süsi bolçuda ot+ça bor+ça kelti KT D37 “ordusu Bolçu’da ateş gibi
kasırga gibi geldi”
köŋl+üŋ+çe uduz T 15 “(orduyu) gönlünce sevk et”
yüz+çe erin ilgerü tezip BK D37 “yüz kadar adamla doğuya doğru
kaçıp”

7. Yön Gösterme (Direktif): +gArU, +ŋArU, +ArU, +rA
a. +gArU: Yalın durumdaki isim gövdelerine ulanır:
oguz+garu sü taşıkdımız KT K8 “Oğuzlara doğru sefere çıktık”
ben eb+gerü tüşeyin T 30 “ben karargâha ineyim”
ol yer+gerü barsar KT G8 “o yere giderse”
b. +ŋArU (< +n + +garu): Üçüncü kişi iyelik ekinden sonra kullanılmıştır:
birgerü kün ortu+sı+ŋaru BK K2 “güneyde gün ortasına”
yer+i+ŋerü sub+ı+ŋaru kontı BK D40 “kendi topraklarına (ve)
sularına kondu”

c. +ArU: Tekil birinci kişi iyelik ekinden sonra kullanılmıştır:
basmıl yagıdıp eb+im+erü bardı MÇ 4 “Basmıllar düşman hâle
gelerek yurduma doğru gittiler.”
d. +rA: Yalın durumdaki isim gövdelerine ulanır:
taş+ra yorıyur tiyin kü eşidip KT D11 “dışarıya gidiyor diye haber
alıp”
tarduş şad+ra udı yańdımız T 41 “Tarduş Şad’a doğru kovalayarak
bozguna uğrattık”

"D" ise ; Araç durumu vardır; Usın süŋügün açdımız

Araç Durumu (Instrumental): +(X)n
ok+un urdı KT D36 “okla vurdu”
usın süŋüg+ün açdımız T 28 “uykularını mızrakla açtık”
elig+in tutdı KT D38 “elle tuttu”

eki yegirmi ‘12’ KT D28

üç otuz ‘23’ T 19

BAĞLAÇ
Orhun Türkçesinde bağlaç olarak azu ‘veya, yoksa, yahut’, takı ‘ve, dahi’,
ulayu ‘ve’, yeme ‘ve, dahi, … da’, yan cümle bağlacı olarak tiyin ‘diye,
için’ ve tip ‘diye’ sözleri kullanılır.
azu: çıgań bodunug bay kıltım az bodunug üküş kıltım azu bu sabımda igid
bar gu “yoksul halkı zengin kıldım, az halkı çoğalttım. Yoksa bu
sözümde yalan var mı!” KT G10