ORHON TÜRKÇESİ

bir yegirmi ’11, yeti yegirmi ‘17’, biş yigirmi ’15, sekiz otuz ’28, bir kırk ‘31’

Asıl sayı + yolı (< yol “yol, sefer” + 3. kişi iyelik eki):bir yılka tört yolı süŋüşdüm BK D30 “bir yılda dört kez savaştım”bir yılka biş yolı süŋüşdümüz KT K4 “bir yılda beş kez savaştık” kırk artukı yeti yolı sülemiş KT D15 “kırk yedi kez ordu sevk etmiş”Asıl sayı + kata (< kat- “katmak, ilave etmek” + -a zarf-fiil eki):üç kata tegzinti Uybat II 4 “üç kez dolandı” Orhun Türkçesinde topluluk sayıları +AgU(n) eki ile yapılır.Bodun ilig ikegü (< iki+egü) boltukınta KT K3 “halk ve hükümdar iki parça olduğunda”

Yer Zarfları Orhun Türkçesinde +A, +DXn, +gArU, +rA, +rU, +DA eklerini almış sözcükler yer zarfı olarak kullanılır. Zaman Zarfları Orhun Türkçesinde kün ‘gün’, tün ‘gece’, küntüz ‘gündüz’, amtı ‘şimdi’ ve araç durumu ekini almış kışın, yazın ‘ilkbaharda’, yayın ‘yazın’, küzün ‘güzün’ gibi sözcükler zaman zarfı olarak kullanılır. Orhun Türkçesinde +çA eşitlik durumu ekini almış ança ‘öyle, öylece’, +DI ekini almış edgüti ‘iyice’, katıgdı ‘iyice, sıkıca’, yegdi ‘daha iyi’ ve +(X)n araç durum ekini almış yadagın ‘yayan, yaya olarak’ gibi sözcükler tarz zarfı olarak kullanılmıştır. Miktar Zarfları Orhun Türkçesinde miktar zarfı olarak şu sözcükler kullanılır: ança ‘o kadar, onca’, kop ‘hep, tümüyle’, bunça ‘bu kadar, bunca’, sansız ‘sayısız’, üküş ‘çok’, antag ‘o kadar’, neŋ ‘hiç’, idi ‘hiç’, kalısız ‘eksiksiz, pek çok’, kergeksiz ‘gereğinden çok’, nençe ‘nice, ne çok’.

İsim, isim soylu sözler ve sıfat-fiilerden sonra gelerek bağlı olduğu bu türden sözler ile cümlenin öteki öğeleri arasında zaman, mekân, yön, tarz, benzerlik, başkalık vb. gibi bakımlardan çeşitli ilgiler kuran sözcüklere sontakı denir. Dilbilgisi kitaplarında sontakı yerine son çekim edatı veya ilgeç terimi de kullanılır.

Yönelme Durumuyla Kullanılan Sontakılar (tegi), bunça yir+ke tegi yorıtdım “bunca yere kadar (orduyu) yürüttüm”KT G4, Bulunma-Çıkma Durumuyla Kullanılan Sontakılar (kisre, üze, ötrü) kisre: yagru kontuk+da kisre ańıg bilig anta öyür ermiş yaklaşıp yerleştikten sonra kötülükleri o zaman düşünürmüş” KT G5, Bu sontakı, kişi zamirleri ile iyelik gövdelerinin nesne durumunu yönetir: teŋri yir bulgak+ı+n üçün “gök (ve) yer karıştığı için” BK D29, Bu sontakı, aynı zamanda 3. kişi iyelik eki almış adların nesne durumu (belirtme durumu eki) ile kullanılır: kudı: ol sub kudı bardımız “o ırmak boyunca aşağı gittik” T 27, Yalın Durumla Kullanılan Sontakılar (ara, birle, kudı, sayu, tapa, teg, üçün, üze) ara: üze kök teŋri asra yagız yer kılındukta ekin ara kişi oglı kılınmış“yukarıda mavi gök aşağıda yagız yer yaratıldığında ikisinin arasında insanoğlu yaratılmış” KT D1.

Orhun Türkçesinde bağlaç olarak azu ‘veya, yoksa, yahut’, takı ‘ve, dahi’, ulayu ‘ve’, yeme ‘ve, dahi, … da’, yan cümle bağlacı olarak tiyin ‘diye, için’ ve tip ‘diye’ sözleri kullanılır. azu: çıgań bodunug bay kıltım az bodunug üküş kıltım azu bu sabımda igid bar gu “yoksul halkı zengin kıldım, az halkı çoğalttım. Yoksa bu sözümde yalan var mı!” KT G10 takı: yaguk el erser, ança takı erig yirde irser, ança erig yerte beŋgü taş tokıtdım “yakın memleket olduğundan, ve de erişilir yer olduğundan, böyle erişilir yerde ebedi taş yazdırdım” KT G13 ulayu: ataman tarkan … tonyukuk buyla baga tarkan ulayu buyruk …“Ataman Tarkan … Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ve kumandanlar…” BK G14 yeme: kaganı ölti, buyrukı begleri yeme ölti “Hakanları öldü,kumandanları, beyleri de öldü” BK D16 begleri yeme bodunı yeme tüz ermiş “beyleri de halkı da uyum içinde imiş” KT D3

Orhun türkçesinde pekiştirme edatı ok/ök ile yapılır. Ok/ök edatı ile bir zamir, bir zarf ya da bir eylem pekiştirilir. Bilgesi çabışı ben ök ertim “onun danışmanı ve kumandanı bizzat ben idim” t 7, bulunma-çıkma durumuyla kullanılan sontakılar (kisre, üze, ötrü), üze: içre aşsız taşra tonsuz yabız yablak bodun+ta üze olurtum “karnı aç, sırtı çıplak, yoksul ve sefil bir halk üzerine hükümdar oldum” kt d 26, yan cümle bağlaçları (tiyin, tip) anı ayıtayın tip süledim “onu sorayım diye sefer ettim” bk d41, bağlaç orhun türkçesinde bağlaç olarak azu ‘veya, yoksa, yahut’, takı ‘ve, dahi’, ulayu ‘ve’, yeme ‘ve, dahi, … da’, yan cümle bağlacı olarak tiyin ‘diye, için’ ve tip ‘diye’ sözleri kullanılır. Kaganı ölti, buyrukı begleri yeme ölti “hakanları öldü, kumandanları, beyleri de öldü” bk d16 bulunma-çıkma durumuyla kullanılan sontakılar (kisre, üze, ötrü), içre aşsız taşra tonsuz yabız yablak bodun+ta üze olurtum “karnı aç, sırtı çıplak, yoksul ve sefil bir halk üzerine hükümdar oldum” kt d 26.

Zamirler/ 1. Kişi Zamirleri: 1. tekil: ben/men; 2. tekil: sen ; 1. çoğul: biz; 2. çoğul: siz 2. İşaret Zamirleri: bu, ol, *a(n)+, Zaman Zarfları: Orhun Türkçesinde kün ‘gün’, tün ‘gece’, küntüz ‘gündüz’, amtı ‘şimdi’ ve araç durumu ekini almış kışın, yazın ‘ilkbaharda’, yayın ‘yazın’, küzün ‘güzün’ gibi sözcükler zaman zarfı olarak kullanılır. Tarz Zarfları: Orhun Türkçesinde +çA eşitlik durumu ekini almış ança ‘öyle, öylece’, +DI ekini almış edgüti ‘iyice’, katıgdı ‘iyice, sıkıca’, yegdi ‘daha iyi’ ve +(X)n araç durum ekini almış yadagın ‘yayan, yaya olarak’ gibi sözcükler tarz zarfı olarak kullanılmıştır. Miktar Zarfları: Orhun Türkçesinde miktar zarfı olarak şu sözcükler kullanılır: ança ‘o kadar, onca’, kop ‘hep, tümüyle’, bunça ‘bu kadar, bunca’, sansız ‘sayısız’, üküş ‘çok’, antag ‘o kadar’, neŋ ‘hiç’, idi ‘hiç’, kalısız ‘eksiksiz, pek çok’,kergeksiz ‘gereğinden çok’, nençe ‘nice, ne çok’.

Orhun Türkçesinde çokluk (topluluk) ekleri de vardır: +lAr, +gUn, +An, +(X)t

Araç Durumu: +(X)n ok+unurdı KT D36 “okla vurdu”

bir yegirmi‘11’ eki yegirmi‘12’, üç yegirmi ‘13’

Orhun yazıtlarında 30’dan sonraki sayılar artukı ‘fazlası, artı’ sözcüğü getirilerek de yapılmıştır.

+n, +nti: Bu ekler, “iki” sayısı üzerine gelerek “ikinci” anlamında sıra sayı adı yapmışlardır.

Orhun Türkçesinde kün‘gün’, tün‘gece’, küntüz ‘gündüz’, amtı ‘şimdi’ ve araç durumu ekini almış kışın, yazın‘ilkbaharda’, yayın‘yazın’, küzün‘güzün’ gibi sözcükler zaman zarfı olarak kullanılır.

Yalın Durumla Kullanılan Sontakılar (ara, birle, kudı, sayu, tapa, teg, üçün, üze) birle: inim köl tegin birle sözleşdimiz“

Orhun Türkçesinde bağlaç olarak azu, takı, ulayu yeme kullanılır.

Orhun Türkçesinde pekiştirme edatı ok/ök ile yapılır. ok/ökedatı ile bir zamir, bir zarf ya da bir eylem pekiştirilir.

(erinç) Türkçeye “herhalde, muhakkak, şüphesiz ki” olarak çevrilen ve kuvvetli bir olasılık bildiren edattır. Çoğunlukla -mIş ekli geçmiş zamanla kullanılır.

+(X)m 1. tekil, +(X)mXz 1. çoğul, +(X)ŋ ve +(X)g 2. tekil, +(X)ŋ Xz 2. çoğul iyelik ekleridir. Doğru yanıt D'dir. 

+gArU Yalın durumdaki isim gövdelerine ulanır,

+ŋArU (<+n+garu): üçüncü kişi iyelik ekinden sonra kullanılmıştır,

+ArU tekil birinci kişi iyelik ekinden sonra kullanılmıştır,

+rA yalın durumdaki isim gövdelerine ulanır, 

+ŋA üçüncü kişi iyelik ekinden sonra gelen ektir ve bu ek yön gösterme eki değil yönelme durumu ekidir. 

D seçeneğinde verilen bilgi doğrudur.