ORHON TÜRKÇESİ

Bu ek kalınlık-incelik uyumuna uysa da düzlük-yuvarlaklık uyumuna girmez. Ünsüzle biten kelimelere +Iŋ, ünlüyle biten kelimelere +nIŋ biçiminde gelir. Bu özelliği bakımından Oğuzca ile paralellik göstermektedir. Çünkü diğer Türk lehçelerinde ünsüzle biten kelimelere de +nIŋ olarak eklenmektedir.

sekiz on ‘80’

otuz artukı bir ‘31’ BK G9 (Bu sayı KT K2’de bir kırk olarak geçmektedir)

Orhun Türkçesinde +A, +DXn, +gArU, +rA, +rU, +DA eklerini almış sözcükler yer zarfı olarak kullanılır.

Orhun Türkçesinde miktar zarfı olarak şu sözcükler kullanılır: ança ‘o kadar, onca’, kop ‘hep, tümüyle’, bunça ‘bu kadar, bunca’, sansız ‘sayısız’, üküş ‘çok’, antag ‘o kadar’, neŋ ‘hiç’, idi ‘hiç’, kalısız ‘eksiksiz, pek çok’, kergeksiz ‘gereğinden çok’, nençe ‘nice, ne çok’.

Orhun Türkçesinde kün ‘gün’, tün ‘gece’, küntüz ‘gündüz’, amtı ‘şimdi’ ve araç durumu ekini almış kışın, yazın ‘ilkbaharda’, yayın ‘yazın’, küzün ‘güzün’ gibi sözcükler zaman zarfı olarak kullanılır.

Orhun Türkçesinde bağlaç olarak azu ‘veya, yoksa, yahut’, takı ‘ve, dahi’, ulayu ‘ve’, yeme ‘ve, dahi, … da’, yan cümle bağlacı
olarak tiyin ‘diye, için’ ve tip ‘diye’ sözleri kullanılır.

Olasılık Edatı
(erinç)
Türkçeye “herhalde, muhakkak, şüphesiz ki” olarak çevrilen ve kuvvetli bir olasılık bildiren edattır. Çoğunlukla -mIş ekli geçmiş
zamanla kullanılır.
anta kisre inisi kagan bolmış erinç oglıtı kagan bolmış erinç “ondan sonra erkek kardeşleri kağan olmuşlar şüphesiz, oğlanları kağan olmuşlar şüphesiz” KT D4-5

Orhun Türkçesindeki çokluk ekleri +lAr, +gUn, +(X)t ve +An ekidir. +(I)ŋ eki Orhun Türkçesindeki tamlayan (genitif, ilgi) durumu ekidir.

Orhun Türkçesindeki yön gösterme (direktif) ekleri +gArU, +qArU, +ArU ve +rA ekleridir. +cA eki Orhun Türkçesindeki eşitlik durumu (ekvatif) ekidir.

“bir tümen artukı yeti biŋ” sayısının rakamla gösterimi 17.000’dir.

“ok” sözcüğünün üzerindeki +un eki Orhun Türkçesindeki araç durumu (intrumental) ekidir. Bu ek Türkiye Türkçesindeki “ile” yapısıyla karşılanmaktadır.

tün udısıkım kelmedi küntüz olursıkım kelmedi “gece uyuyacağım gelmedi, gündüz oturacağım gelmedi”, yazın tatabı tapa süledim “ilkbaharda Tatabılara doğru sefer ettim”, illig bodun ertim ilim amtı kanı “devleti olan halk idim, devletim şimdi nerede?” cümlelerinde zaman zarfları kullanılmıştır. edgüti eşid katıgdı tıŋla “iyice işit, sıkıca dinle” cümlesinde ise iyice ve sıkıca biçiminde iki adet tarz zarfı kullanılmıştır.

Orhun Türkçesinde bağlaç olarak azu ‘veya, yoksa, yahut’, takı ‘ve, dahi’, ulayu ‘ve’, yeme ‘ve, dahi, ... da’ sözleri kullanılır. “Teg” Orhun Türkçesinde, gibi anlamına gelen bir son takıdır.

Keliŋünüm, oğlanım, kunçuylarım ve tarkat sözcüklerinin çözümü şöyledir: keliŋünüm KT K9 ‘gelinlerim’ < kelin+gün ogl+an+ım BK K1 ‘oğullarım’ < ogul+an, kunçuy+lar+ım KT K9 ‘prenseslerim, kadınlarım’, tarkat KT G1 ‘tarkanlar’ < Tarkan. Agısı sözcüğünün çözümü ise şu şekildedir: agı+sı ‘ipekli kumaşları’. Bu sözcüğün üzerinde sadece III. tekil kişi iyelik eki olup herhangi bir çokluk eki yoktur.

apa+m ‘atalarım’ sözcüğünün üzerinde I. tekil kişi iyelik eki, il+iŋ+in ‘ülkeni’ sözcüğünün üzerinde II. tekil kişi iyelik eki, yagı+sı ‘düşmanı’ sözcüğünün üzerinde III. tekil kişi iyelik eki, edgü+g ‘kazancın’ sözcüğünün üzerinde II. tekil kişi iyelik eki vardır. kaŋ+ıŋız ‘babanız’ sözcüğünün üzerinde II. çoğul kişi iyelik eki vardır.

I. çoğul kişi zamiri üzerine yönelme durumu ekinin gelmiş biçimi bizine biçimidir.

özüm ök kagan kışdım “(onu) ben kendim kağan yaptım”, arkış ıdmaz tiyin süledim “kervan göndermiyor diye sefer ettim”, kaganı ölti, buyrukı begleri yeme ölti “Hakanları öldü, kumandanları, beyleri de öldü” ve ilgerü şantur yazı+ka tegi süledim “doğuda Şantung ovasına kadar sefer ettim” cümlelerinde bir olasılık edat yoktur. barduk yirde edgüg ol erinç “Gittiğin yerde kazancın o şüphesiz” cümlesinde geçen “erinç” Türkiye Türkçesine “herhalde, muhakkak, şüphesiz ki” olarak çevrilen ve kuvvetli bir olasılık bildiren edattır.

+kA: Yönelme durumu çoğunlukla bu ek ile yapılır: kırkızıg u+ka basdımız T 27 “Kırgızları uykuda bastık”, Belirtme Durumu (Yükleme, Akuzatif): +(X)g, +(I)n, +nI , +(X)g: Yalın hâldeki isimler üzerine gelir. kagan at+ıg bunta birtimiz BK D17 “kağan adını burada verdik” Tamlayan Durumu (İlgi, Genitif): +Iŋ / +nIŋ bayırku+nıŋ ak adgırıg KT D36 “Bayırkuların ak aygırını”, Orhun Türkçesinde aynı yapı ve görevde iki sözcük +lI eki ile bağlanır. Bu ek, her iki isme ulanır, ancak durum ekleri ikinci isim üzerine eklenir. toruk buka+lı semiz buka+lı T 5 “zayıf boğalar ve semiz boğalar”, ekin sü eb+de erti BK D32 “ikinci ordu yurtta idi”.

Belirtme Durumu (Yükleme, Akuzatif): +(X)g, +(I)n, +nI ekleri kullanılır. Yönelme Durumu (Verme-bulunma, Datif): +kA, +ŋA, +A ekleri kullanılır. (A,B,C,D şıklarında yönelme durumu vardır.)