ORHON TÜRKÇESİ

Orhun Türkçesinde d, g, m, n, ŋ, ń, r, z ünsüzleri söz başında yer almazlar. Dolayısıyla doğru cevap C şıkkıdır.

Orhun Türkçesi'nin ön damak ünsüzleri: g2, k2 ń, y olduğundan sorunun doğru cevabı C şıkkıdır.

Bugün Türkiye Türkçesinde bulunan c, f, ğ, h, j, v sesleri Orhun Türkçesinde yoktur.Türkiye Türkçesinde /v/ ile başlayan üç sözcük Orhun Türkçesinde /b/’lidir. bar (> var), bar- (> var-), ber- (> ver-). Dolayısyla doğru seçenek D şıkkıdır.

Orhun Türkçesinde birden fazla heceli sözlerin sonunda bulunan /g/’ler korunur. Aşağıdaki örneklerde görüleceği üzere, Türkiye Türkçesinde bu ünsüz, söz sonunda düşmüştür. katıg (> katı), ölüg (> ölü), sarıg (> sarı), yadag (> yaya), kullug (> kullu), elig (> elli), arıg (> arı ‘arı, temiz’). Dolayısıyla doğru seçenek C şıkkıdır.

+lA-: Sık kullanılan isimden fiil türetme ekidir: kış+la- ‘kışı geçirmek’ (BK D31) < kış ‘kış’ (BK G2). -(X)g: Fiilin sonucunu bildiren adlar türetir: kışla-g ‘kış geçirilecek yer’ (Irk Bitig 51) < kışla- ‘kışı geçirmek’.

Fiilden İsim Yapım Eklerinden -(X)g: Fiilin sonucunu bildiren adlar türetir:yayla-g ‘yaz geçirilecek yer’ (Irk Bitig 51) < yayla- ‘yazı geçirmek’. Dolayısıyla doğru seçenek D şıkkıdır.

İsimden isim yapım ekleri: +dem: Çok az örnekte yer alır. er+dem ‘erdem, yiğitlik, cesaret’ (Küli Çor B4) < er ‘erkek’ (BKD11). Dolayısıyla doğru seçenek E şıkkıdır.

Fiilden Fiil Yapım Ekleri,d-: Pekiştirme eki: to-d- ‘doymak’ (KT G8) < to- ’doymak’. (KT G8).;-gUr-: Ettirgen çatı eki: tir-gür- ‘diriltmek, canlandırmak’ (KT D29) < tir- ‘yaşamak’;-tUr-: Ettirgen çatı eki:kon-tur- ‘kondurmak, yerleştirmek’ (KT D11) < kon- ‘konmak, yerleşmek’ (KT G7) < ko- ‘koymak’. Biçiminde sıralndığından doğru seçenek B şıkkıdır.

Orhun Türkçesindeki söz içi ve söz sonu /b/ sesi, Türkiye Türkçesinde /v/’dir. eb (> ev), seb- (> sev-), sebin- (> sevin-), yabız (> yavuz), tabışgan (> > tavşan), sab (> sav ‘söz, haber’ T. Tü. savcı), kabış- (> kavuş-), ebir- (> evir-). Dolayısıyla doğru seçenek B şıkkıdır.

Orhun Türkçesinde geniz ünsüzü /ŋ/ söz içinde ve sonunda /g/ ile nöbetleşir. Bu ses değişmesi, 2. kişi iyelik ekleri ile kişi eklerinde görülür: bardıgız ‘vardınız, gittiniz’ ~ bardıŋız; süŋüküg ‘kemiklerin’ ~ süŋüküŋ; ölsikig ‘öleceksin’ ~ ölsikiŋ; törügin ‘(senin) törelerini’ ~ törüŋin. Dolayısıyla E seçeneği doğru şıktır.

Orhun Türkçesinde ikinci ve daha sonraki hecelerin başında bulunan /g/’ler korunur. Bu durum bugün Özbekçede ve Yeni Uygurca olmak üzere pek çok Türk lehçesinde Orhun Türkçesinde olduğu gibi devam etmektedir. Türkiye Türkçesinde /g/ ünsüzü bu pozisyonda da düşmüştür. kazgan- (> kazan-), kergeksiz (> gereksiz), edgü (> iyi), ilgerü (> ileri), ölgeli (> öleli). Dolayısıyla doğru seçenek A şıkkıdır.

İsimden isim yapım eki +lXg: ‘sahip, sahip olan’ anlamında sıfatlar yapar. el+lig ‘devletli, devlet sahibi’ (BK D24) < el ‘devlet; memleket’ (KTD4).; baş+lıg ‘başı olan, gururlu, mağrur’ (BK D3) < baş ‘baş’ (KT D33); tiz+lig ‘dizli, güçlü’ (BK K10) < tiz ‘diz’. Dolayısıyla doğru seçenek D şıkkıdır.

Bugün Türkiye Türkçesinde söz başında /d/’li ve /g/’li söylediğimiz Türkçe kökenli tüm sözler, Orhun Türkçesinde de /t/’li ve /k/’lidir: teg- (> değ-), tirig (> diri), tabışgan (> tavşan), tag (>dağ), kel- (> gel-), kök (> gök ‘mavi’), köŋül (> gönül). Dolayısıyla sorunun doğru cevabı C seçeneğidir.

Sadece C şıkında yer alan tüm kelimelerde isimden fiil yapım eki kullamıldığı görülmektedir. Şöyle ki tagık- (tag-ık-) dağa çıkmak anlamındaki fiilde +(I)k-; küned- (kün+ed-) cariye olmak anlamındaki fiilde +Ad-; udı- (u+dı-) uyumak anlamındaki fiilde+dI-; kük (kü+k-) ünlü olmak anlamındaki fiilde +(I)k-; yarlıka (yarlı (g)+ka-) buyırmak, hükmetmek anlamındaki fiilde +kA- olmak üzere isimden fiil yapım ekleri kullanılmıştır. Dolayısıyla doğru seçenek C şıkkıdır.

Orhun Türkçesinde d, g, m, n, ŋ, ń, r, z ünsüzleri söz başında yer almasa da bu kuralın bazı istisnaları vardır. Bu nedenle doğru seçenek D şıkkıdır.

Orhun Türkçesinde ikinci ve daha sonraki hecelerin başında bulunan /g/’ler korunur. Bu durum bugün Özbekçede ve Yeni Uygurca olmak üzere pek çok Türk lehçesinde Orhun Türkçesinde olduğu gibi devam etmektedir. Türkiye Türkçesinde /g/ ünsüzü bu pozisyonda da düşmüştür. kazgan- (> kazan-), kergeksiz (> gereksiz), edgü (> iyi), ilgerü (> ileri), ölgeli (> öleli). Dolayısıyla doğru seçenek D şıkkıdır.

Türk dilinin ve ait olduğu dil ailesinin en tipik özelliği ünlü uyumudur. Büyük ünlü uyumu dediğimiz artlık-önlük uyumu (kalınlık-incelik uyumu = dil benzeşmesi = assimilation palatale) Orhun Türkçesinde de vardır, ancak bugün Türkiye Türkçesinde yalnızca yazı dilimize göre varlığını kabul ettiğimiz küçük ünlü uyumu (= düzlük-yuvarlaklık uyumu = dudak benzeşmesi = assimilation labiale) bu dönemde çok az örnekte görülmektedir. Bugün altın, kuru- ve yürü şeklinde küçük ünlü uyumuna uygun şekilde söylediğimiz sözler, Orhun Türkçesi ile yazılı metinlerde altun, kurı- ve yorı- şeklinde yer almaktadır. Dolayısıyla Doğru seçenek E şıkkıdır.

Orhun Türkçesinde Türkiye Türkçesinde olduğu gibi sekiz ünlü (vokal) bulunmaktadır.  A-E-I-İ-O-Ö-U-Ü

Cevap: Türk dilinin ve ait olduğu dil ailesinin en tipik özelliği ünlü uyumudur. Büyük ünlü uyumu dediğimiz artlık-önlük uyumu (kalınlık-incelik uyumu = dil benzeşmesi = assimilation palatale), Türkiye Türkçesinde yalnızca yazı dilimize göre varlığını kabul ettiğimiz küçük ünlü uyumu (= düzlükyuvarlaklık uyumu = dudak benzeşmesi = assimilation labiale) bu dönemde çok az örnekte görülmektedir.

Cevap: “yer+i+ŋerü sub+ı+ŋaru kontı” cümlesinde yön gösterme eki kullanılmıştır.